Global Policies Shaping Thai SME นโยบายความยั่งยืนโลก กำหนดทิศทาง SME ไทย

ในยุคที่ความใส่ใจต่อสิ่งแวดล้อมและความรับผิดชอบต่อสังคมได้รับความสนใจเพิ่มมากขึ้น ธุรกิจ SME มีบทบาทสำคัญในการขับเคลื่อนการพัฒนาที่ยั่งยืน อย่างไรก็ตาม ก่อนที่จะนำแนวคิดความยั่งยืนไปประยุกต์ใช้ การมีความเข้าใจที่ชัดเจนเกี่ยวกับนโยบายความยั่งยืนและแนวคิด ESG ถือเป็นสิ่งสำคัญอย่างยิ่ง

THE SME HANDBOOK by UOB ซีซันที่ 8 เอพิโสดที่ 1 นี้ เฟิร์น-ศิรัถยา อิศรภักดี ชวน ดร.ชาริกา ชาญนันทพิพัฒน์ นักวิชาการด้านการดำเนินธุรกิจและการพัฒนาที่ยั่งยืน สถาบันวิจัยเพื่อการพัฒนาประเทศไทย (ทีดีอาร์ไอ) มาร่วมพูดคุยถึงนโยบายความยั่งยืนในระดับโลกที่มีบทบาทสำคัญและผลกระทบต่อธุรกิจ SME ในประเทศไทย พร้อมแนวทางการปรับตัวของ SME ไทย เพื่อให้สามารถสร้างธุรกิจที่ยั่งยืนและสามารถแข่งขันในตลาดโลกได้

นโยบายสำคัญเกี่ยวกับความยั่งยืนเป็นเรื่องที่ SME ไทยต้องรู้

ความยั่งยืนในสมัยก่อนอาจถูกมองว่าเป็นเรื่องของการทำความดี แต่จริงๆ เรื่องนี้เป็นเรื่องของกลยุทธ์ทางธุรกิจเพื่อให้ธุรกิจอยู่รอดไปพร้อมๆ กับโลกและสังคม ในยุคปัจจุบันที่มีการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศจนเราเรียกว่า ‘โลกรวน’ หรือ ‘โลกเดือด’ ทำให้เกิดการสร้างข้อตกลงกันในระดับโลกมากมาย จุดตั้งต้นที่เริ่มทำให้เกิดการตื่นตัวเรื่องนี้ขึ้นคือ Paris Agreement โดยเฉพาะในการประชุมประเทศอนุสัญญาการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศครั้งที่ 21 (COP 21) ปี 2015 ที่มีการตั้งเป้าหมายการจำกัดอุณหภูมิโลกไม่ให้สูงเกิน 1.5-2 องศา ทำให้มีข้อตกลงอื่นๆ ตามมาอีกมากมาย ซึ่งเป็นการกระตุ้นว่าความยั่งยืนไม่ใช่เพียงเกี่ยวกับเรื่องของสิ่งแวดล้อม แต่เป็นการมองในกรอบของสังคมและการพัฒนา

สหภาพยุโรปเป็นภูมิภาคที่จริงจังมากในเรื่องนี้ ในปี 2019 ทางยุโรปออกสิ่งที่เรียกว่า European Green Deal ซึ่งกระทบชีวิตของหลายประเทศรวมถึงประเทศไทยด้วย มีการตั้งเป้าที่เรียกว่า Fit For 55 ตั้งเป้าในการลดก๊าซเรือนกระจก 55% ภายในปี 2030 เทียบกับปี 1990 การตั้งเป้านี้ทำให้เกิดกฎหมาย กฎระเบียบ กติกาต่างๆ ที่เรารู้จักกัน เช่น CBAM คือการตั้งเป้าว่าถ้ามีการนำเข้าสินค้าจากประเทศที่มีการปล่อยก๊าซเรือนกระจกสูง จะมีการเก็บภาษีคาร์บอนข้ามพรมแดน รวมถึงกฎหมายอื่นๆ ที่ตามมา เช่นเรื่องของบรรจุภัณฑ์ บริษัท SME ที่อยู่ในสหภาพยุโรปต้องมีการเปิดเผยข้อมูลเรื่องของการลดผลกระทบทางด้านสิ่งแวดล้อมและสังคมด้วย ซึ่งก็จะกระทบผู้ที่ส่งออกของประเทศไทยหรือว่ากระทบบริษัทของไทยที่ดำเนินธุรกิจอยู่ที่ยุโรป

ในส่วนของประเทศไทยเอง ในปี 2021 การประชุมรัฐภาคีกรอบอนุสัญญาสหประชาชาติว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ (Conference of the Parties) หรือ COP ครั้งที่ 26 ประเทศไทยก็ประกาศว่าจะมีเป้าหมายบรรลุเรื่องความเป็นกลางทางคาร์บอน (Carbon neutrality) ในปี 2050 และ NET ZERO ปี 2065 หมายความว่าทั้งประเทศต้องลดก๊าซเรือนกระจก ทำให้เกิดกฎเกณฑ์ภายในประเทศเพิ่มเติมขึ้น เช่น พ.ร.บ.ลดโลกร้อน น่าจะออกมาในช่วงปี 2025 สิ่งสำคัญหนึ่งใน พ.ร.บ.ลดโลกร้อน คือการเปิดเผยข้อมูลหรือวัดการปล่อยก๊าซเรือนกระจก แม้ตอนนี้จะมีเพียงบริษัทที่จดทะเบียนในตลาดหลักทรัพย์ที่เริ่มตื่นตัว แต่ต่อไปผู้ประกอบการ SME ก็ต้องเริ่มคิดเรื่องการเก็บข้อมูลก๊าซเรือนกระจก ซึ่งข้อดีคือถ้าบริษัทยังเล็กอยู่ก็ยังเก็บข้อมูลง่าย เพราะข้อมูลยังไม่เยอะ

นอกจาก พ.ร.บ. ลดโลกร้อน ก็มีร่าง พ.ร.บ. อื่นๆ ที่อาจจะเกี่ยวข้องกับสิ่งแวดล้อมด้วย เช่น พ.ร.บ. ความหลากหลายทางชีวภาพ พ.ร.บ. เรื่องการจัดการบรรจุภัณฑ์ ประมาณปี 2570 ก็น่าจะเห็นเป็นรูปเป็นร่างมากขึ้น

ถ้าถามถึงการที่ทุกธุรกิจจะเริ่มนับหนึ่งในการเก็บข้อมูลก๊าซเรือนกระจกนั้น ควรทำอย่างไร

ตัวช่วยหนึ่งของ SME คือ องค์กรบริหารจัดการก๊าซเรือนกระจก (TGO) เป็นศูนย์รวมข้อมูลที่มีเครื่องมือให้หน่วยงานต่างๆ ลองใช้เพื่อการเก็บข้อมูล แต่เครื่องมืออื่นๆ ที่เกิดจากความร่วมมือภาคเอกชนก็มี เช่น การทำบัญชีก๊าซเรือนกระจก (Carbon Accounting) ให้ลองใช้ พอเราไปลองกรอกตรงนี้แล้วจะเห็นว่าแหล่งที่มาในการคำนวณการก๊าซเรือนกระจกมีอะไรบ้าง และรู้ว่าข้อมูลไหนที่ยังต้องเก็บเพิ่มเติม นอกจากนี้ทาง TGO ยังทำอีกแพลตฟอร์มที่เก็บข้อมูลหรือว่าให้ผู้ประกอบการเข้าไปประเมินสินค้า CBAM ได้ด้วย เพราะ CBAM ต้องรายงานก๊าซเรือนกระจกของผลิตภัณฑ์ นี่จะเป็นจุดตั้งต้นที่ดีที่ทำให้ผู้ประกอบการได้ลองประเมินข้อมูล

นอกจากนี้อีกเรื่องท้าทายของ SME คือเรื่องการเงิน ตอนนี้ทางธนาคารต่างๆ ก็มีโซลูชันให้กับทาง SME เพื่อการเปลี่ยนผ่านสู่ความยั่งยืนด้วย ไม่ว่าจะเป็นเรื่องของการให้สินเชื่อในการเพิ่มประสิทธิภาพการใช้พลังงาน สินเชื่อโซลาร์ และยังมีเครื่องมือ มีแพลตฟอร์มอื่นๆ ช่วยเหลือ SME อีก ทางธนาคารยูโอบีก็มี UOB Sustainability Compass เป็นเครื่องมือที่จะช่วยประเมินสถานะของการดำเนินธุรกิจด้านความยั่งยืนของธุรกิจ SME วัดระดับความพร้อมว่าธุรกิจอยู่ตรงไหนหรือยังคงขาดอะไรในการขับเคลื่อนธุรกิจสู่ความยั่งยืน

หากถามถึงความสำคัญในการเก็บข้อมูลก๊าซเรือนกระจก ในอนาคตข้อมูลนี้จะมีความสำคัญเทียบเท่ากับข้อมูลการเงิน เหมือนการทำบัญชีบริษัท ดังนั้นทุกธุรกิจต้องรู้ว่าบริษัทเราปล่อยก๊าซเรือนกระจกเท่าไร บริษัทเล็กใหญ่อาจต่างกันในเรื่องของปริมาณข้อมูลที่ต้องเก็บ บริษัทใหญ่อาจต้องเก็บทั้งข้อมูลของตนเองและคู่ค้า แต่ SME อาจเริ่มจากบริษัทตัวเองก่อน ปกติแล้วถ้าเป็นบริษัทในตลาดหลักทรัพย์ ก่อนเปิดเผยข้อมูลให้สาธารณชนทราบ จะมีการเตรียมพร้อมประมาณ 1-2 ปี พอเราเก็บข้อมูลจะรู้ว่ายังต้องการความน่าเชื่อถือมากน้อยแค่ไหน ถ้าต้องการเพิ่มความน่าเชื่อถือของข้อมูลอาจจะลองไปดูว่าผู้สอบทานภายนอกเข้ามาช่วยตรวจสอบข้อมูล ถ้าผู้สอบทานมาตรวจและเห็นว่าเราเก็บข้อมูลถูกทางแล้ว ปีต่อไปก็ใช้วิธีการเดิมในการเก็บข้อมูล พอมีข้อมูลเปรียบเทียบ เราถึงจะเห็นว่าข้อมูลตรงนี้เราจะต้องทำอะไรต่อได้อย่างไร

คำถามต่อมาคือ จากนโยบายความยั่งยืนหรือ practice ต่างๆ ที่เกิดขึ้นในต่างประเทศ SME ไทยสามารถนำมาปรับใช้อย่างไร อาจจะเล่าย้อนไปว่าความยั่งยืนไม่ใช่เรื่องของสิ่งแวดล้อมอย่างเดียว ความยั่งยืนขององค์กรจะนิยมใช้คำว่า ESG คำนี้เกิดขึ้นมาหลังจากคำว่า Sustainable Environment เกิดมาพร้อมกับเทรนด์เรื่องลงทุนการเงิน เป็นการมองการดำเนินธุรกิจในประเด็นด้านสิ่งแวดล้อม สังคม และธรรมภิบาล ในบริบทไทยอาจเน้นเรื่องของสิ่งแวดล้อมเป็นหลัก แต่ในสหภาพยุโรปจะมีเรื่องของสิทธิมนุษยชนด้วย การใช้ของต่างๆ ต้องมาจาก แรงงานถูกกฎหมายหรือมีความโปร่งใสในห่วงโซ่อุปทาน และเรื่องของการลงทุนและการเงินเพื่อความยั่งยืน ดังนั้นความยั่งยืนไม่ใช่เพียงเรื่องสิ่งแวดล้อมแต่ต้องมองในหลายๆ ประเด็น SME อาจจะเริ่มจากเรื่องเล็กๆ อย่างการประเมินคาร์บอนฟุตพรินต์ขององค์กรในเรื่องสิ่งแวดล้อม แล้วค่อยๆ มองประเด็นอื่นๆ ควบคู่ไปด้วยเพราะแต่ละบริษัทอาจมีปัญหาหรือสิ่งที่ต้องเน้นไม่เหมือนกัน เช่น ถ้าเป็นธุรกิจขนาดใหญ่ที่ปล่อยก๊าซเรือนกระจกเยอะ ก็จะถูกจับตามองว่าจะลดก๊าซเรือนกระจกหรือไม่ แต่หากเราเป็นธุรกิจเล็กลงมา อาจมีปัญหาเรื่องการจ้างคน ฝึกคน เราอาจจะเน้นเรื่องการพัฒนาคนก่อน ซึ่งก็ถือเป็นมิติเรื่องความยั่งยืนเหมือนกัน สิ่งสำคัญคือเข้าใจห่วงโซ่คุณค่า (value chain) ของธุรกิจตนเองและเข้าใจความต้องการของผู้มีส่วนได้เสียว่ามีมากน้อยแค่ไหน

ในมุมของ SME ที่เริ่มนับหนึ่งในการเก็บข้อมูลจากกิจกรรมที่มีผลกระทบ ควรจะติดตามข้อมูลเหล่านี้หรือเปรียบเทียบข้อมูลอย่างไรกับใคร ข้อมูลตรงนี้สามารถแบ่งได้เป็น 3 ขั้น ขั้นแรกเลยคือเราต้องรู้ว่ากฎหมายที่เกี่ยวกับเรามีอะไรบ้างและดูว่ากฎหมายเหล่านั้นกระทบธุรกิจเรามากน้อยแค่ไหน แล้วเราก็ปรับตัวให้อยู่รอด ขั้นต่อมาคือเพิ่มประสิทธิภาพเพื่อลดต้นทุนและสร้างโอกาส อาจเป็นการลดต้นทุนในการใช้พลังงานหรือด้านอื่นๆ สิ่งที่คนพูดถึงกันในการเพิ่มประสิทธิภาพด้านการใช้พลังงานคือการติดโซลาร์ หรือการใช้รถ EV แต่จริงๆ การเพิ่มประสิทธิภาพยังมีแง่มุมอื่นๆ เช่น บริษัท Retail ขายสินค้ากิฟต์ชอปแห่งหนึ่ง ปกติบริษัทที่ขายสินค้าประเภทนี้จะมีปัญหาเรื่องขยะบรรจุภัณฑ์ ผู้บริหารบริษัทนี้ก็มีการนำแนวคิดความยั่งยืนมาใช้ด้วยการขายสินค้าตัวหนึ่งเป็นรายชิ้น ไม่มีบรรจุภัณฑ์ ทำให้ประหยัดค่าใช้จ่ายและส่งเสริมความยั่งยืน ต่อมากลับกลายเป็นว่ายอดขายมากขึ้นอีกเพราะลูกค้าสามารถซื้อกี่อันก็ได้ แถมลูกค้ายังได้ประสบการณ์ที่ดีจากการสัมผัสสินค้าจริง กลายเป็นทั้งช่วยโลกและลดต้นทุนไปพร้อมกัน

อีกเคสหนึ่งที่น่าสนใจคือ สบู่ Lush ก็ไม่มีบรรจุภัณฑ์เหมือนกัน ก็ช่วยลดต้นทุนตรงนี้ และหากอนาคตมีกฎเกณฑ์ใหม่ๆ ที่ต้องลดการใช้บรรจุภัณฑ์ ต้องรีไซเคิลมากขึ้นก็ทำให้ลูกค้าคุ้นเคยกับสิ่งที่บริษัทเราเป็นอยู่ อีกเคสในบริษัทใหญ่อย่าง Homepro ก็มีการใช้หลังคาโซลาร์ช่วยลดค่าไฟ ปรับเปลี่ยนระบบในการส่งออกเป็น EV มากขึ้น ทำให้ประหยัดต้นทุนมากขึ้น

ขั้นสุดท้ายก็คือการสร้างนวัตกรรมเพื่อการเติบโต ตัวอย่างที่ชัดเจนคือบรรจุภัณฑ์ยี่ห้อ Grace ซึ่งเป็นบรรจุภัณฑ์รักษ์โลก พัฒนาสินค้าจากแนวคิดต้องการขายบรรจุภัณฑ์ที่ไม่เป็นอันตรายต่อสุขภาพ จนสร้างนวัตกรรมพัฒนาบรรจุภัณฑ์ที่ผลิตจากชานอ้อย เยื่อปาล์ม จนได้รับความนิยมและขยายไป 33 ประเทศทั่วโลกในปัจจุบัน หากดูจากบทสัมภาษณ์ในช่วงแรก ต้นทุนสินค้าเหล่านี้จะมีราคาสูงมาก เจ้าของต้องยอมขายขาดทุนเพื่อสร้างการรับรู้ จนคนใช้เยอะขึ้นและทำให้ต้นทุนถูกลงจาก Economy of Scale พอราคารับได้ คนก็หันมาใช้กันมากขึ้น

ตัวอย่างข้างต้นอาจเป็นการยอมขาดทุนไปก่อนแล้วจึงค่อยเติบโตจาก Economy of Scale แต่หาก SME ที่วันนี้ยังมีความกังวลเรื่องต้นทุนสูง คำแนะนำเพื่อให้ธุรกิจอยู่รอดและขยายไปต่างประเทศได้ด้วย อาจเริ่มจากการทำให้ลูกค้าเห็นถึงคุณค่าของสินค้าที่เพิ่มขึ้น แต่สิ่งนี้เป็นเรื่องค่อนข้างท้าทายเพราะทุกคนมักคิดว่าสินค้ายั่งยืนคือสินค้าราคาแพง แต่จริงๆ อยากให้มองว่าราคาเหล่านั้นอาจไม่ได้แพง แต่เป็นราคาที่สมเหตุสมผล เป็นราคาที่มองเรื่องผลกระทบกับโลกมารวมเป็นต้นทุน หรือในประเด็นสังคม ราคานี้คือราคาที่คนในห่วงโซ่คุณค่าได้รับค่าแรงที่เหมาะสม เช่น สินค้าแฟชั่นยั่งยืน ที่กำลังเป็นเทรนด์และเป็นโอกาส ปัจจุบันมีเทรนด์ในเรื่องของการเช่าเสื้อผ้ามากขึ้น อย่างแบรนด์ Moreloop ธุรกิจผ้าที่นำผ้าชั้นดีที่เหลือจากโรงงานมาตัดเป็นเครื่องแบบให้บริษัทต่างๆ ซึ่งปัจจุบันคนยุคใหม่ให้ความสำคัญในเรื่องนี้มากขึ้น นอกจากนี้ในงานวิจัยของ Alibaba ยังพูดถึงโอกาสของธุรกิจความยั่งยืนว่า ปัจจุบันในมุมของผู้บริโภคสินค้ายั่งยืนยังถูกมองว่าแพง แต่หากเรามีราคาที่ยอมรับได้ แข่งขันได้ ไม่สูงมาก จะทำให้ลูกค้าหันมาซื้อผลิตภัณฑ์มากขึ้น อีกอย่างคือทุกวันนี้ยังมีตัวเลือกของสินค้าความยั่งยืนน้อย ถ้ามีตัวเลือกเยอะขึ้นก็ถือเป็นโอกาส

มี 2 ตัวอย่างน่าสนใจ ที่สามารถใช้ความยั่งยืนผสานธุรกิจ จนเกิดนวัตกรรมและการเติบโต หนึ่งคือบริษัทนอนนอน เป็นบริษัทให้เช่าฟูกที่นอน ถ้ามองในเรื่องของขยะที่นอน วันนี้เราอาจไม่รู้ว่าจะไปทิ้งที่ไหน อีกอย่างวัสดุที่ใช้ทำที่นอนก็มีทั้งสปริง พลาสติก ทำให้เป็นขยะแยกยาก นอนนอนจึงมาตอบโจทย์เรื่องนี้ เป็นการประหยัดการลงทุนด้านการนอน ให้เช่าที่นอนและสินค้าเกี่ยวกับการนอน ซึ่งไม่ได้มีการบริการเพียงแค่ในประเทศไทย ยังขยายไปที่ลาวและอินโดนีเซียด้วย นอกจากนี้นอนนอนยังออกตราสารหนี้เพื่ออนุรักษ์สิ่งแวดล้อม หรือ green bond ออกมาด้วย ทำให้เห็นว่าแม้ไม่ใช่บริษัทใหญ่ เป็นบริษัทเล็กก็สามารถใช้ผลิตภัณฑ์ทางการเงินสีเขียวได้ ตัวอย่างที่สองคือแบรนด์แฟชั่น Pipatchara ที่นำพลาสติกรีไซเคิลมาทำเป็นชุด ถือเป็นนวัตกรรมที่ช่วยโลกและสร้างงานให้กับคนในชุมชน ปัจจุบันดาราไทยและดาราระดับโลกก็สวมใส่กัน

นอกจากส่วนของ E และ S ส่วนของ G หรือ Governance ก็เป็นส่วนสำคัญที่ทำให้ธุรกิจเกิดความยั่งยืน

จริงๆ ธุรกิจควรเริ่มจาก Governance เพราะเป็นพื้นฐานของการจัดการกิจการ หรืออาจเป็นสิ่งที่ทำยากที่สุดของ SME เลยก็ว่าได้ หากเป็นบริษัทใหญ่จะมีคณะกรรมการ ผู้บริหารแบ่งแยกชัดเจน แต่ SME การแบ่งแยกหน้าที่ชัดเจนอาจเป็นเรื่องยาก การทำบัญชีให้ชัดเจน แยกกระเป๋าเจ้าของและธุรกิจคือจุดเริ่มต้นของ G ที่ SME สามารถเริ่มต้นได้เลย และอีกเรื่องที่ธุรกิจต้องให้ความสำคัญมากๆ คือประเด็น Data Privacy บริษัทใหญ่ๆ อาจจะมี Personal Data Protection Act (PDPA) ฝั่งยุโรปก็มี General Data Protection Regulation (GDPR) ครอบอยู่ว่าข้อมูลลูกค้าต้องมีการเก็บอย่างไร ธุรกิจที่มีการค้าขายในบางครั้งอาจมองข้ามจุดนี้ไป เราต้องให้ความสำคัญ

สิ่งที่อยากบอกกับ SME ที่อยากเริ่มต้นเปลี่ยนผ่านธุรกิจไปสู่ความยั่งยืน

ข้อมูลในเรื่องของความยั่งยืนมี 2 ส่วน คือส่วนที่ต้องเปิดเผยตามกฎหมาย คือการปล่อยก๊าซเรือนกระจก ไม่ว่าจะเป็นธุรกิจเล็กใหญ่ ก๊าซน้อยหรือมากก็ต้องเปิดเผย เพราะฉะนั้นควรเก็บข้อมูลไว้ก่อน และที่มากกว่านี้อาจหันมาดูว่าธุรกิจตัวเองมีจุดไหนที่ต้องเสริม ดูว่าใน Value Chain หรือกิจกรรมในธุรกิจมีอะไรบ้าง เราซื้อของจากใคร ผลิตอย่างไร ให้บริการอย่างไร ลูกค้าเป็นลูกค้าประเภทไหน แล้วผู้มีส่วนได้เสียคือใครบ้างและเขาต้องการอะไรจากเรา พอเราเห็นตรงนี้แล้วเราจะรู้ว่าประเด็นไหนที่สำคัญต่อธุรกิจ และเมื่อเรารู้แล้วว่าประเด็นไหนที่สำคัญ เราจะสามารถติดตามวัดผลได้อย่างไร เพราะถ้าเราไม่ติดตามวัดผล เราก็ไม่อาจรู้ได้เลยว่าเราเปลี่ยนแปลงไปในทิศทางที่ดีขึ้นหรือแย่ลง

สุดท้ายสิ่งที่เราทำไม่ว่าจะเป็นผลกระทบทางลบทางบวก ก็อยากจะให้สื่อสารออกไป ถ้าจุดไหนเรายังทำได้ไม่ดีอย่าไปกล่าวอ้างเกินจริง เพราะตอนนี้มีความเสี่ยงเรื่องการฟอกเขียวทำให้คนตั้งคำถามว่าทำจริงหรือไม่ คิดว่าทั้งหมดนี้เป็นสิ่งที่ทุกองค์กรที่อยากจะนำความยั่งยืนมาผนวกกับธุรกิจตัวเองต้องให้ความสำคัญ