Stand Up for the Rule of Law: เสียงเตือนจากวอร์ซอ เมื่อหลักนิติธรรมโลกกำลังถูกโจมตี

‘หลักนิติธรรมกำลังถูกโจมตี’ (Rule of law is under attack)

ประโยคเปิดจากสุนทรพจน์ที่ทรงพลังของ อเลฮานโดร ปอนเซ ผู้อำนวยการบริหารของ World Justice Project (WJP) องค์กรอิสระที่ทำงานเพื่อสร้างองค์ความรู้และขับเคลื่อนให้หลักนิติธรรมเกิดขึ้นจริงทั่วโลก ในพิธีเปิดงานประชุม World Justice Forum ครั้งที่ 8 ที่กรุงวอร์ซอ ประเทศโปแลนด์

การประชุมครั้งนี้เกิดขึ้นท่ามกลางวิกฤตที่ผู้จัดงานเรียกว่า ‘ภาวะถดถอยของหลักนิติธรรมในระดับโลก’ (Global Rule of Law Recession) ในบริบทที่ระบอบเผด็จการกำลังขยายอิทธิพลไปทั่วโลกอย่างน่ากังวล การรวมตัวของผู้ทรงคุณวุฒิจากกว่า 85 ประเทศ ตั้งแต่ผู้ได้รับรางวัลโนเบล ผู้พิพากษา รัฐมนตรี ไปจนถึงภาคประชาสังคม จึงไม่ได้เป็นแค่การประชุม แต่คือความตั้งใจที่จะร่วมกันหาทาง “ยืนหยัดเพื่อหลักนิติธรรม” (Stand Up for the Rule of Law)

ในฐานะสื่อมวลชนที่ได้รับเชิญจากสถาบันเพื่อการยุติธรรมแห่งประเทศไทย (TIJ) ซึ่งเป็นหนึ่งในองค์กรของไทยที่ทำงานขับเคลื่อนเรื่องนี้ในเวทีโลก ผู้เขียนจึงเดินทางมาร่วมสังเกตการณ์วาระสำคัญนี้

อเลฮานโดร ปอนเซ ผู้อำนวยการบริหารของ World Justice Project (WJP)

ทำไมต้องเป็น ‘วอร์ซอ’?

การเลือกกรุงวอร์ซอเป็นสถานที่จัดงานครั้งแรกนอกกรุงเฮกนั้นมีความหมายลึกซึ้ง อดัม บอดนาร์ (Adam Bodnar) รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรมของโปแลนด์ กล่าวในสุนทรพจน์อย่างตรงไปตรงมาว่า “ตลอด 8 ปีที่ผ่านมา หลักนิติธรรมในโปแลนด์ต้องเผชิญกับวิกฤต กระบวนการยุติธรรมถูกกดดันอย่างหนัก”

คำกล่าวของเขาไม่เพียงแต่สะท้อนปัญหาภายในประเทศ แต่ยังเป็นสัญลักษณ์ของความหวัง เพราะวันนี้โปแลนด์กำลังอยู่ในช่วงฟื้นฟู และต้องการแสดงให้โลกเห็นว่า “การเปลี่ยนผ่านจากระบอบที่ไม่เสรีกลับสู่ประชาธิปไตยนั้นเป็นไปได้ และทำได้ผ่านกระบวนการที่ยึดหลักนิติธรรม” วอร์ซอจึงเป็นทั้งฉากหลังและตัวอย่างที่มีชีวิตของการต่อสู้เพื่อรักษาสิ่งที่โลกกำลังจะสูญเสียไป

อดัม บอดนาร์ (Adam Bodnar) รัฐมนตรีว่าการกระทรวงยุติธรรมของโปแลนด์

สงครามและความรุนแรง: เมื่อ Rule of Law ไม่ใช่แค่เรื่องในตำรา

วิกฤตหลักนิติธรรมไม่ใช่เรื่องนามธรรมอีกต่อไป แต่คือภาพความจริงอันโหดร้ายที่ปรากฏอยู่ทั่วโลก การรุกรานยูเครนโดยรัสเซียที่ยืดเยื้อ สงครามในตะวันออกกลางที่ขยายวงกว้าง ล้วนเป็นภาพสะท้อนของการล่มสลายของกฎหมายและกติการะหว่างประเทศ เมื่อความขัดแย้งถูกตัดสินด้วยความรุนแรงแทนการเจรจา ประชาชนคือผู้ที่ต้องถูกกระทบโดยตรง

สถานการณ์เหล่านี้ตอกย้ำว่า เมื่อหลักนิติธรรมอ่อนแอ ไม่เพียงแต่สิทธิเสรีภาพของประชาชนในประเทศจะถูกคุกคาม แต่สันติภาพและความมั่นคงของโลกก็แขวนอยู่บนเส้นด้ายเช่นกัน

Rule of Law คืออะไร และทำไมจึงสำคัญ?

หลายคนอาจสงสัยว่า ‘หลักนิติธรรม’ หรือ Rule of Law คืออะไร? WJP ได้ให้คำนิยามที่เข้าใจง่ายไว้ว่า คือระบบที่ทำให้เกิด 4 เสาหลักสำคัญ:

1. ความรับผิด (Accountability): ไม่มีใครอยู่เหนือกฎหมาย ไม่ว่าจะเป็นรัฐบาลหรือเอกชน
2. กฎหมายที่เป็นธรรม (Just Law): กฎหมายต้องชัดเจน เป็นธรรม และคุ้มครองสิทธิมนุษยชน
3. รัฐบาลที่โปร่งใส (Open Government): กระบวนการต่างๆ ของรัฐต้องโปร่งใสและตรวจสอบได้
4. กระบวนการยุติธรรมที่เป็นกลางและเข้าถึงได้ (Accessible & Impartial Justice): ทุกคนต้องเข้าถึงความยุติธรรมได้อย่างเท่าเทียม

พูดให้ง่ายที่สุด สังคมที่มีหลักนิติธรรม คือสังคมที่กฎหมายรับใช้ประชาชน ไม่ใช่รับใช้ผู้มีอำนาจ

วิกฤตระดับโลก: ไม่ใช่แค่ความเห็น แต่คือ ‘ข้อเท็จจริง’

ข้อมูลจาก WJP Rule of Law Index 2024 ซึ่งสำรวจจาก 142 ประเทศทั่วโลก พบความจริงที่น่าตกใจ

“78% ของประเทศทั่วโลกมีหลักนิติธรรมที่เสื่อมถอยลงในช่วง 6 ปีที่ผ่านมา” ดัชนีของ WJP พบว่าปัจจัยที่น่ากังวลที่สุดคือ รัฐบาลทั่วโลกมีแนวโน้มใช้อำนาจเกินขอบเขตมากขึ้น ขณะที่สิทธิเสรีภาพของประชาชนกลับถูกลิดรอนลงอย่างต่อเนื่อง

ประเทศไทยในสายตาโลก

ท่ามกลางวิกฤตนี้ ประเทศไทยถูกกล่าวถึงในฐานะประเทศที่กำลัง “เผชิญกับความท้าทาย” ด้านหลักนิติธรรมอย่างยิ่งยวด เขาเห็นว่าไทยมีโจทย์ใหญ่ที่ต้องแก้ไข ปอนเซ ยกตัวอย่างว่า ยูเครน ปากีสถาน และไทย ล้วนแล้วแต่เผชิญความท้าทายเรื่อง “นิติธรรม” แต่อีกด้านหนึ่งก็ได้รับรู้ถึงความพยายามของภาคส่วนต่างๆ ในสังคมที่ยังคงต่อสู้เพื่อหลักการที่ถูกต้อง

ข้อมูลจาก WJP Rule of Law Index 2024 จัดให้ประเทศไทยอยู่ในอันดับที่ 78 จาก 142 ประเทศ ด้วยคะแนน 0.50 (จากเต็ม 1.00) ซึ่งยังคงอยู่ในระดับกลางๆ ของโลก การกล่าวถึงบนเวทีจึงเป็นทั้งเครื่องเตือนใจถึงปัญหาที่เรามี และในขณะเดียวกันก็เห็นความพยายามที่จะแก้ปัญหาของไทย

บริเวณพื้นที่ลงทะเบียน World Justice Forum 2025 

ก้าวต่อไป: จากการประชุมสู่การลงมือทำ

การประชุมที่วอร์ซอซึ่งจัดขึ้นระหว่างวันที่ 23-26 มิถุนายนนี้ ตั้งเป้าว่าจะต้องปิดฉากลงด้วยการประกาศ ‘หลักการแห่งวอร์ซอว่าด้วยหลักนิติธรรม (Warsaw Principles for the Rule of Law)’ เพื่อเป็นกรอบการทำงานร่วมกันในอนาคต

วิกฤตหลักนิติธรรมไม่ใช่เรื่องไกลตัวอีกต่อไป แต่เป็นเรื่องที่ส่งผลโดยตรงต่อชีวิตของทุกคน ตั้งแต่ความปลอดภัยในชีวิตประจำวัน ความเท่าเทียมในการเข้าถึงโอกาส ไปจนถึงความเชื่อมั่นของประเทศในเวทีโลก การที่ตัวแทนจากทั่วโลกมารวมตัวกันที่นี่ คือสัญญาณที่ชัดเจนว่าโลกไม่อาจเพิกเฉยได้อีกต่อไป และการ ‘ยืนหยัด’ เพื่อปกป้องหลักนิติธรรม คือหน้าที่ร่วมกันของทุกภาคส่วนในสังคม