งานวิจัยชี้ ‘แทบไม่มีที่ไหนบนโลกปลอดภัย’ จาก PM2.5 - ไทยสาหัส รับมือวิกฤตแบบไร้ข้อมูล

ทีมนักวิทยาศาสตร์ออสเตรเลียและจีน นำโดยศาสตราจารย์หยูหมิงกั๋ว (Yuming Guo) จากคณะสาธารณสุขศาสตร์และเวชศาสตร์ป้องกัน มหาวิทยาลัยโมนาช ประเทศออสเตรเลีย เผยแพร่งานศึกษาวิจัยฉบับแรกของโลกเกี่ยวกับ ‘มลพิษทางอากาศรายวันทั่วโลก’ ซึ่งเก็บข้อมูลจากทั่วโลกระหว่างปี 2000-2019 และพบข้อมูลอันน่าตกตะลึงว่ามีพื้นที่บนโลกถึง 99.82% ที่เผชิญกับมลพิษของฝุ่นละอองขนาดไม่เกิน 2.5 ไมครอน หรือ PM2.5 สูงกว่าระดับมาตรฐานความปลอดภัยที่แนะนำโดยองค์การอนามัยโลก (WHO) หรือพูดง่ายๆ คือ “แทบไม่มีพื้นที่ไหนบนโลกที่ปลอดภัยจาก PM2.5” และมีประชากรโลกเพียง 0.001% เท่านั้นที่ได้สูดอากาศบริสุทธิ์และปลอดภัยต่อสุขภาพ

งานวิจัยดังกล่าวซึ่งเผยแพร่ในวารสารการแพทย์ชื่อดัง The Lancet Planetary Health เมื่อต้นเดือนที่ผ่านมา เก็บข้อมูลจากสถานีตรวจวัดคุณภาพอากาศ 5,446 แห่งใน 65 ประเทศ โดยทีมวิจัยใช้การสังเกตการณ์ติดตามคุณภาพอากาศแบบดั้งเดิม เครื่องตรวจจับมลพิษทางอุตุนิยมวิทยาและอากาศที่ใช้ดาวเทียม วิธีการทางสถิติ และการเรียนรู้ด้วยเครื่อง เพื่อประเมินความเข้มข้นของ PM2.5 ทั่วโลกได้อย่างแม่นยำมากขึ้น

โดยเกณฑ์ที่ใช้เปรียบเทียบในงานวิจัยฉบับนี้คือค่ามาตรฐานความปลอดภัย PM2.5 หรือ ‘เกณฑ์แนะนำคุณภาพอากาศ’ (Air Quality Guidelines: AQGs) ของ WHO ที่มีการปรับเมื่อปี 2021 โดยกำหนดให้ค่าเฉลี่ยรายปีของ PM2.5 ที่ถือว่าอยู่ในเกณฑ์ปลอดภัยจะต้องไม่เกิน 5 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร และค่าเฉลี่ยราย 24 ชั่วโมงไม่เกิน 15 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร

แต่จากข้อมูลวิจัยพบว่า ในช่วง 20 ปีที่ผ่านมาหลายพื้นที่ของโลกมีค่า PM2.5 เฉลี่ยรายปีสูงกว่าระดับปลอดภัยของ WHO หลายเท่า

ค่าเฉลี่ย PM2.5 ในภูมิภาคต่างๆ

งานวิจัยชี้ว่า ตลอดระยะเวลาร่วม 20 ปี ภูมิภาคเอเชียตะวันออกเผชิญกับสถานการณ์ฝุ่นพิษเลวร้ายที่สุดในโลก โดยมีค่า PM2.5 เฉลี่ยรายปีสูงสุดถึง 50 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร รองลงมาคือเอเชียใต้ 37.2 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร และแอฟริกาเหนือ 30 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร

โดยทั้งเอเชียตะวันออกและเอเชียใต้นั้นต่างมีค่าความเข้มข้นของ PM2.5 เฉลี่ยราย 24 ชั่วโมงสูงกว่าเกณฑ์ของ WHO ที่ 15 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร

ส่วนออสเตรเลียและนิวซีแลนด์มีค่าเฉลี่ย PM2.5 ตลอดช่วง 2 ทศวรรษที่ผ่านมาอยู่ที่ 8.5 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร แต่มีจำนวนวันที่ค่าความเข้มข้นของ PM2.5 อยู่ในระดับสูง เพิ่มขึ้นอย่างเห็นได้ชัดในช่วงปี 2019

ยุโรปและอเมริกาตอนเหนือมีค่าความเข้มข้นของ PM2.5 เฉลี่ยรายปีลดลงในช่วง 2 ทศวรรษที่ผ่านมา ในขณะที่เอเชียใต้, ออสเตรเลีย, นิวซีแลนด์, อเมริกาใต้ และหมู่เกาะในทะเลแคริบเบียน กลับเป็นภูมิภาคที่มีฝุ่น PM2.5 เพิ่มสูงขึ้น

ทั้งนี้ ค่าเฉลี่ย PM2.5 ทั่วโลกตั้งแต่ปี 2000-2019 อยู่ที่ 32.8 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร โดยในปี 2019 พบว่ามากกว่า 70% ของวันมีระดับความเข้มข้นของ PM2.5 เฉลี่ยสูงกว่า 15 ไมโครกรัมต่อลูกบาศก์เมตร

แหล่งกำเนิดและการเพิ่มขึ้นของ PM2.5 ตามฤดูกาล

บางพื้นที่ของโลกพบว่ามลพิษทางอากาศนั้นสูงขึ้นตามฤดูกาลหรือช่วงเวลาของแต่ละปีด้วย ตัวอย่างเช่น ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของจีนมีระดับฝุ่นละอองเพิ่มมากขึ้นในช่วงฤดูหนาว ซึ่งทีมวิจัยชี้ว่าอาจเป็นผลจากทั้งรูปแบบของสภาพอากาศในช่วงฤดูหนาว และการใช้เชื้อเพลิงฟอสซิลเพื่อให้ความร้อนที่เพิ่มมากขึ้นในช่วงที่สภาพอากาศหนาวเย็น

ขณะที่ประเทศต่างๆ แถบผืนป่าแอมะซอน เช่น บราซิล มีระดับฝุ่นละอองสูงขึ้นช่วงเดือนสิงหาคมและกันยายน ซึ่งอาจเกี่ยวข้องกับการที่เกษตรกรแผ้วถางพื้นที่ด้วยการจุดไฟเผา

ฝุ่นมรณะ อันตรายถึงชีวิต

มลพิษทางอากาศนั้นคร่าชีวิตผู้คนบนโลกมากถึงปีละกว่า 6.7 ล้านคน โดยเกือบ 2 ใน 3 ของการเสียชีวิตก่อนวัยอันควรเป็นเพราะฝุ่นละอองขนาดเล็กอย่าง PM2.5 ที่สามารถเข้าสู่ร่างกายมนุษย์จากการสูดลมหายใจ ผ่านเข้าไปถึงระบบทางเดินหายใจส่วนลึก เข้าไปถึงกระแสเลือด และก่อให้เกิดโรคร้ายแรงต่างๆ เช่น มะเร็งปอด โรคหัวใจ และโรคหลอดเลือดสมอง

ขณะที่การวัดปริมาณ PM2.5 ทั่วโลกยังถือเป็นเรื่องท้าทาย เนื่องจากจำนวนสถานีตรวจวัดมลพิษที่ยังมีจำนวนน้อย

โดยศาสตราจาร์ยกั๋วคาดหวังว่างานวิจัยฉบับนี้จะสามารถเปลี่ยนความคิดของนักวิทยาศาสตร์และผู้กำหนดนโยบายเกี่ยวกับการเผชิญ PM2.5 ในแต่ละวันได้

“การสัมผัส PM2.5 ในระยะสั้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งการเพิ่มขึ้นอย่างฉับพลัน เป็นปัญหาสุขภาพที่สำคัญ หากเราสามารถทำให้ทุกวันมีอากาศบริสุทธิ์ แน่นอนว่าการสัมผัสมลพิษทางอากาศในระยะยาวจะดีขึ้น”

สถานการณ์ PM2.5 ในไทย

ศ.ดร.ศิวัช พงษ์เพียจันทร์ ผู้อำนวยการศูนย์วิจัยและพัฒนาการป้องกันและจัดการภัยพิบัติ คณะพัฒนาสังคมและสิ่งแวดล้อม สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์ ให้ข้อมูลที่ชัดเจนเกี่ยวกับสถานการณ์ PM2.5 ในไทย ซึ่งเป็นปัญหาใหญ่ที่เผชิญกันมาหลายปี และเป็นที่พูดถึงอย่างมากในช่วงไม่กี่สัปดาห์มานี้

ต้องเข้าใจก่อนว่า PM2.5 ในไทยเกิดมานานแล้ว แต่เพิ่งมาเป็นประเด็นหลักๆ ที่คนสนใจตั้งแต่ช่วงต้นปี 2019 (ราวๆ ต้นเดือนมกราคม) ซึ่งกรุงเทพฯ ถือว่าวิกฤตมาก เพราะลมนิ่งมากในช่วงนั้น

ปกติแล้วปัญหาคุณภาพอากาศนั้นเรื้อรังมานานนับสิบปีในหลายพื้นที่ของประเทศ เช่น ภาคเหนือตอนบนในช่วงฤดูหนาว ภาคอีสานในช่วงฤดูเผาเศษชีวมวลทางการเกษตร

ขณะที่แหล่งกำเนิดแต่ละที่จะไม่เหมือนกัน เช่น ในกรุงเทพฯ อันดับ 1 เกิดจากไอเสียยานพาหนะ

แต่แหล่งกำเนิดนั้นไม่ใช่ค่าตายตัว โดยงานวิจัยที่ค้นพบสัดส่วนแหล่งกำเนิดของแต่ละช่วงเวลา เช่น ปีนี้กับปีหน้า ไม่จำเป็นต้องเหมือนกัน

อย่างไรก็ตาม ย้อนกลับไปตลอดระยะเวลา 10 กว่าปีที่ผ่านมา งานวิจัยจากนักวิชาการส่วนใหญ่ชี้ว่าแหล่งกำเนิดจากไอเสียยานพาหนะคืออันดับ 1

ที่น่าสนใจคือใน ‘ช่วงนี้’ สัดส่วนแหล่งกำเนิด PM2.5 ในกรุงเทพฯ ที่มาจากการเผาชีวมวลเริ่มเพิ่มขึ้น โดยเป็นการเผาเศษชีวมวลในภาคการเกษตรรอบๆ กรุงเทพฯ ระบุให้ชัดคือมาจากการเผาอ้อย

แหล่งกำเนิด PM2.5 อื่นๆ ยังรวมถึงมลพิษข้ามพรมแดนจากประเทศเพื่อนบ้าน และมลพิษทางอากาศจากภาคอุตสาหกรรม

สำหรับในตอนนี้ ภาคเหนือตอนบนปฏิเสธไม่ได้ว่าการเผาชีวมวลในภาคการเกษตรมีผลแน่นอน

PM2.5 ในกรุงเทพฯ และภาคเหนือ เกิดจากอะไร?

ค่าเฉลี่ย PM2.5 ต่อปีในกรุงเทพฯ เกิดจากไอเสียยานพาหนะมากที่สุด โดยข้อมูลงานวิจัยจาก ดร.โฉมศรี ชูช่วย คณะการจัดการสิ่งแวดล้อม มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ ปี 2020 ระบุแหล่งกำเนิด PM2.5 ในกรุงเทพฯ ได้แก่

ไอเสียยานพาหนะ 43.7%
เผาเศษชีวมวล 24%
แหล่งกำเนิดผสมอื่นๆ 10.5%
โรงไฟฟ้า 6.48%
ภาคอุตสาหกรรม 4.46%

ส่วนค่าเฉลี่ย PM2.5 ต่อปีในเขตจังหวัดทางภาคเหนือ แหล่งกำเนิดส่วนใหญ่ก็ยังมาจากไอเสียยานพาหนะ เนื่องจากการเผาชีวมวลในพื้นที่ป่านั้นไม่ได้มีการเผาตลอด ปีหนึ่งอาจจะเผาแค่ประมาณ 3 เดือน

PM2.5 มีทั้ง ‘ดี’ และ ‘ไม่ดี’

ที่หลายคนยังเข้าใจผิดคือ ฝุ่น PM2.5 นั้นไม่ใช่มีแต่ PM2.5 ที่ไม่ดีและเป็นอันตราย แต่มีทั้งดีและไม่ดี

อธิบายให้ชัด PM2.5 คืออนุภาคที่มีขนาดเล็กกว่า 2.5 ไมครอน ดังนั้นนอกจาก PM2.5 ที่ไม่ดี ยังมี PM2.5 ที่ดี ที่มาจากแหล่งกำเนิดธรรมชาติ ทั้งป่า ทะเลทราย หรือแม้แต่ไอเกลือจากมหาสมุทร (หากดูภาพดาวเทียมที่มอนิเตอร์ PM2.5 จะเห็นว่า PM2.5 จะไปกระจุกตัวในพื้นที่ทะเลทราย เช่นแถบแอฟริกา PM2.5 สูงมาก)

เพราะฉะนั้นเวลาพูดถึง PM2.5 ต้องแยกก่อนว่ามันเป็น PM2.5 ที่ดี ที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ ไม่ได้ก่อผลกระทบต่อสุขภาพมนุษย์ หรือ PM2.5 ที่ไม่ดี ที่เกิดจากภาคอุตสาหกรรม การสันดาปเชื้อเพลิงฟอสซิล ไอเสียยานพาหนะ หรือการเผาเศษชีวมวล ซึ่งพวกนี้เป็นตัวที่ก่อให้เกิดมะเร็ง การกลายพันธุ์ และโรคร้ายอีกหลายชนิด

ปัญหาหลักของสถานการณ์ PM2.5 ในไทย?

สำหรับปัญหาของ PM2.5 ในไทยคือ ความน่ากลัวแท้จริงคือการ ‘เหมายกเข่ง’ หรือเหมารวมทั้ง PM2.5 ที่ดีและไม่ดีเข้าด้วยกันหมด ไม่มีการแยกให้ชัดเจน ไม่มีการกำหนดค่ามาตรฐานในการควบคุมสารก่อมะเร็งในชั้นบรรยากาศ

โดยดัชนีชี้วัด PM2.5 ของไทยมีแค่บอกว่ามีค่า PM2.5 ในชั้นบรรยากาศมากหรือน้อย แต่ไม่ได้ระบุให้ชัดเจนถึงสิ่งที่อยู่ในตัวเลขดัชนีชี้วัดว่ามีอะไรบ้าง มี PM2.5 ที่ไม่ดี หรือเป็นสารก่อมะเร็งหรือโลหะหนักในสัดส่วนเท่าไร

ประเทศพัฒนาแล้วต่างกำหนดค่ามาตรฐานในการควบคุมสารก่อมะเร็งในชั้นบรรยากาศของสารเบนโซ(เอ)ไพรีน (Benzo[a]pyrene) ซึ่งจัดเป็นสารพีเอเอชที่มีความเป็นพิษในการก่อให้เกิดมะเร็งสูงสุดไว้ เช่น สหรัฐอเมริกา หรือองค์การอนามัยโลก กำหนดไว้ไม่เกิน 1.0 นาโนกรัมต่อลูกบาศก์เมตร อังกฤษไม่เกิน 0.25 นาโนกรัมต่อลูกบาศก์เมตร

เยอรมนี สวีเดน อิตาลี สเปน ฝรั่งเศส หรือแม้แต่อินเดีย ต่างก็กำหนดค่ามาตรรฐานในการควบคุมสารก่อมะเร็งในชั้นบรรยากาศ แต่ไทยเรายังไม่มี

ทำไมจึงจำเป็นต้องมีค่ามาตรฐานสารก่อมะเร็งในชั้นบรรยากาศ?

คำตอบคือ ทุกอย่างต้องเริ่มจากค่ามาตรฐาน เช่น หากเราป่วยเป็นโรคเบาหวานแต่เราไม่รู้ตัว การที่เราจะรู้ได้นั้นต้องเช็กน้ำตาลในเลือด และเมื่อพบว่าสูงกว่าค่ามาตรฐานจึงนำไปสู่การป้องกันด้วยการงดหรือควบคุมอาหาร หรือการรักษาด้วยการฉีดอินซูลินในกรณีวิกฤต

ดังนั้นก่อนที่เราจะไปถึงขั้นวิกฤต เราต้องรู้ก่อนว่าค่ามาตรฐานสารก่อมะเร็งในชั้นบรรยากาศเป็นเท่าไร แต่ในเมื่อยังไม่มีค่ามาตรฐานนี้ ภาครัฐก็ยังไม่จำเป็นต้องไปตรวจวัด กรรมก็ตกที่ประชาชน ซึ่งไม่รู้ว่าสูดเอาสารก่อมะเร็งเข้าไปเท่าไร

เมื่อเทียบกับอย่างอื่น เช่น อาหาร น้ำดื่ม ยังมีการกำหนดมาตรฐานควบคุมความสะอาดอย่างดี แต่อากาศนั้นเรากลับไม่มีสิทธิ์เลือก ทำได้อย่างมากคือป้องกันเอง ใส่หน้ากากอนามัย ใช้เครื่องฟอกอากาศ ถือเป็นการลิดรอนสิทธิมนุษยชนขั้นพื้นฐาน คือสิทธิในการสูดอากาศบริสุทธิ์เพื่อหายใจ

AQI ของไทยไม่มีค่ามาตรฐานสารก่อมะเร็งในชั้นบรรยากาศ?

Air Quality Index (AQI) คือดัชนีชี้วัดคุณภาพอากาศ โดยสูตรของแต่ละประเทศไม่เหมือนกัน บางประเทศอย่างอินเดียมีค่า AQI ที่ละเอียดมากอันดับต้นๆ ของโลก มีการวัดค่าแอมโมเนีย (จากภาคการเกษตร) ตะกั่ว (จากน้ำมันที่ยังมีสารตะกั่ว)

ของกรมควบคุมมลพิษ AQI เพิ่งจะมาเริ่มมีการใส่ PM2.5 เข้าไปเป็นพารามิเตอร์เมื่อไม่กี่ปีมานี้ (ก่อนหน้านี้มีแต่ PM10) แต่ไม่มีค่ามาตรฐานสารก่อมะเร็งในชั้นบรรยากาศ

ไทยกำลังรับมือสถานการณ์ไปโดยไม่มีข้อมูล?

สำหรับคำถามว่า ทางการไทยกำลังรับมือสถานการณ์นี้โดยไม่มีข้อมูลที่ชัดเจนหรือไม่ คำตอบจาก ศ.ดร.ศิวัช คือ “ธรรมชาติภาครัฐของไทย จะทำตามเท่าที่กฎหมายบังคับให้ทำเท่านั้น”

หมายความว่า ถ้าเราอยากจะให้ข้าราชการ รัฐบาล รับมือสถานการณ์ PM2.5 ได้โดยมีข้อมูลค่ามาตรฐานสารก่อมะเร็งในชั้นบรรยากาศ ก็ต้องใช้กฎหมายบังคับ เช่น การบรรจุเรื่องการตรวจสอบค่ามาตรฐานสารก่อมะเร็งในชั้นบรรยากาศไว้ใน พ.ร.บ.อากาศสะอาด ที่ยังเป็นความหวังในรัฐบาลสมัยหน้า

พ.ร.บ.อากาศสะอาด ความหวังรับมือฝุ่นพิษ

ในการเลือกตั้งทั่วไปที่จะถึงนี้ พ.ร.บ.อากาศสะอาด จะต้องเป็นนโยบายที่ให้แต่ละพรรคการเมืองแสดงจุดยืนว่าจะเอาหรือไม่เอา และถ้าเอา มีการออกแบบ พ.ร.บ.อากาศสะอาดไว้อย่างไร

ศ.ดร.ศิวัช เสนอว่าสิ่งสำคัญที่ควรมีหลักๆ ใน พ.ร.บ.สะอาดนั้น เช่น ค่ามาตรฐานอย่างค่าสารก่อมะเร็ง สารพิษอื่นๆ, กลไกการส่งเสริมให้ประชาชนเปลี่ยนไปใช้รถยนต์ไฟฟ้า ลดการใช้รถยนต์สันดาป ตลอดจนมาตรการส่งเสริมวนเกษตร (Agroforestry Farming) ที่ประชาชนได้ประโยชน์ และการควบคุมแหล่งกำเนิดภาคอุตสาหกรรม เช่น ใช้แนวคิดจาก UN ที่เรียกว่า แนวทางด้านเทคนิคที่ดีที่สุด (BAT) และแนวการปฏิบัติด้านสิ่งแวดล้อมที่ดีที่สุด (BEP)

ทั้งนี้ การรับมือสถานการณ์ฝุ่น PM2.5 ในไทยถือเป็นโจทย์ใหญ่ที่รัฐบาลต้องเอาจริงเอาจัง โดยแนวทางการรับมือนั้น ศ.ดร.ศิวัช ให้ข้อเสนอแนะในระยะสั้นและระยะยาวดังนี้

ระยะสั้น

ภาครัฐควรออกคำสั่ง Work from Home ช่วงที่ PM2.5 หนักๆ และทำให้เป็น New Normal

หากต้องไปทำงาน ให้สวมหน้ากากอนามัยชนิด N95 ที่ทำงานต้องมีเครื่องฟอกอากาศ

กรณีภาคเหนือตอนบน ต้องจัดการกับคนที่เผาชีวมวลให้ได้ ต้องมีการสนับสนุนงบประมาณให้เจ้าหน้าที่/อาสา

สนับสนุนการใช้เทคโนโลยีช่วยในการดับไฟเชิงรุก เช่น โดรนลาดตระเวนจำนวนมาก ติดลูกบอลสารเคมีดับไฟ หาจุดฮอตสปอต แล้วไล่ดับก่อนที่ไฟจะลุกลามเป็นเพลิงขนาดใหญ่

ระยะยาว

ภาครัฐต้องมีค่ามาตรฐานสารก่อมะเร็งในชั้นบรรยากาศ

พ.ร.บ.อากาศ สะอาดต้องมี ผลักดันให้เป็นระดับภูมิภาค เพราะมลพิษมาจากประเทศเพื่อนบ้านด้วย โดยชี้ประโยชน์ด้านเศรษฐกิจ

ภาครัฐส่งเสริมการเลิกเผาชีวมวล ส่งเสริมวิสาหกิจชุมชน เอาชีวมวลมาผลิตไฟฟ้า ปุ๋ยหมัก ส่งเสริมเกษตรอินทรีย์ เน้นผลผลิตการเกษตรที่มีคุณภาพมากกว่าปริมาณ

ไม่ปลูกพืชเชิงเดี่ยว เช่น ข้าวโพด ในพื้นที่ป่า ภูเขา เนื่องจากรถแทรกเตอร์เข้าไปไม่ถึง ซึ่งทำให้เกษตรกรต้องใช้การเผาในการแผ้วถางพื้นที่

ภาครัฐควรส่งเสริมให้ทำวนเกษตร หรือระบบเกษตรกรรมที่ทำในพื้นที่ป่า เช่น ปลูกพืชอย่างเมล็ดโกโก้ กาแฟ แซมในพื้นที่ป่า นำสัตว์ไปเลี้ยงในป่า เก็บผลผลิตจากป่ามาใช้ประโยชน์อย่างยั่งยืน