ท่ามกลางความสลับซับซ้อนของทิวเขาทางภาคเหนือ ภายใต้ร่มเงาไม้ใหญ่ที่ทำหน้าที่เป็นดั่งปอดของเอเชีย อำเภอกัลยาณิวัฒนา จังหวัดเชียงใหม่ กำลังเกิดความเปลี่ยนแปลงครั้งสำคัญที่ไม่ได้ถูกขับเคลื่อนด้วยเครื่องจักรขนาดใหญ่ แต่เริ่มจากเมล็ดผลไม้สีแดงเล็กๆ ที่เรียกว่ากาแฟ

เรามักได้ยินเรื่องราวของปัญหาฝุ่นควัน ไฟป่า และน้ำท่วมหลากที่เกิดขึ้นซ้ำซากทุกปี รวมถึงภาพการอพยพของคนหนุ่มสาวที่จำใจต้องทิ้งถิ่นฐานบ้านเกิดเพื่อลงมาแสวงหาโอกาสในเมืองหลวง ทิ้งให้คนเฒ่าคนแก่เฝ้ารอความหวังที่เลือนรางลงทุกที

แต่ในวิกฤตย่อมมีโอกาสซ่อนอยู่เสมอ หากเรามองเห็นคุณค่าที่แท้จริงของทรัพยากรที่มีอยู่ การจับมือกันระหว่างภาคเอกชนและภาคประชาสังคมจึงเกิดขึ้นเพื่อเปลี่ยนสมการนี้ใหม่ โดยมีเป้าหมายเดียวกันคือการสร้างความยั่งยืนที่จับต้องได้

ความตั้งใจนี้ถูกสานต่อโดยพันธมิตร 4 ฝ่าย ได้แก่ แสนสิริ ผู้สนับสนุนงบประมาณและวิสัยทัศน์ทางธุรกิจ, ไร่แสนชัย เจ้าของพื้นที่ที่มีความเข้าใจในบริบทชุมชน, บีนส์ คอฟฟี่ โรสเตอร์ ผู้เชี่ยวชาญด้านกาแฟและการตลาด และ ที่ปรึกษาของสมาคมกาแฟพิเศษ ผู้ดูแลมาตรฐานองค์ความรู้

ทั้งหมดได้ร่วมกันพัฒนา ‘ศูนย์การเรียนรู้กาแฟพิเศษครบวงจร’ บนพื้นที่กว่า 16 ไร่ ในอำเภอกัลยาณิวัฒนา จังหวัดเชียงใหม่ เพื่อวางรากฐานความยั่งยืนที่เริ่มจากคน ส่งต่อไปยังป่า และสะท้อนกลับมาเป็นรายได้ที่มั่นคง เพื่อให้คำว่ากลับบ้านมีความหมายที่งดงามและยั่งยืนที่สุด

สมัชชา พรหมศิริ Chief of Staff บริษัท แสนสิริ จำกัด (มหาชน) เล่าถึงจุดเริ่มต้นว่า แสนสิริให้ความสำคัญกับการสร้างความเปลี่ยนแปลงเชิงบวกให้กับสังคมมาตลอด 40 ปี โดยเฉพาะการดูแล 4 เสาหลัก คือ ลูกค้า, พนักงาน, คู่ค้า และสังคม

“เราชอบที่จะเป็นองค์กรที่ริเริ่มและเป็นต้นแบบในการสร้างแพลตฟอร์มเพื่อสร้างการเปลี่ยนแปลง อย่างสมัยก่อนเราทำฟุตบอล Academy ก็มีเจตนาสร้างโอกาสเด็กและผู้ปกครองได้เรียนรู้การใช้ชีวิต หรือเรื่องการศึกษาที่เราพยายามดึงเด็กหลุดระบบกลับเข้ามา”

“สำหรับเรื่องกาแฟ เรามองเห็นปัญหาเรื่องสิ่งแวดล้อมในเชียงใหม่ ทั้ง PM 2.5 และน้ำท่วม ซึ่งใหญ่เกินกว่าที่เราคนเดียวจะแก้ได้ เราจึงมองหาต้นตอและพบว่า กาแฟเป็นพืชเศรษฐกิจที่ปลูกร่วมกับป่าได้ ช่วยรักษาหน้าดิน และลดการเผาป่าเพื่อทำไร่เลื่อนลอย”

แนวคิดนี้ถูกพัฒนาจนตกผลึกเป็นรูปแบบของ ‘วิสาหกิจเพื่อสังคม’ (Social Enterprise) ซึ่งแตกต่างจากการทำ CSR ทั่วไปที่มักจบลงเมื่อหมดงบประมาณรายปี แต่โมเดลนี้คือการสร้างธุรกิจจริงที่ต้องเลี้ยงตัวเองได้ และนำกำไรกลับคืนสู่ชุมชน

แสนสิริได้วางโรดแมปการดำเนินงานไว้ 5 ปี (2569–2573) โดยปีแรกจะเป็นการวางรากฐานและเตรียมพื้นที่ ปีถัดไปจะเริ่มลงแปลงปลูกและสร้างแหล่งเรียนรู้ เพื่อให้ที่นี่กลายเป็นศูนย์กลางองค์ความรู้ที่เปิดกว้าง

“เป้าหมายของเราคือภายใน 5 ปี โมเดลนี้ต้องเป็นต้นแบบที่ยั่งยืน เกษตรกรต้องสามารถเข้าถึงองค์ความรู้เรื่องกาแฟพิเศษ หรือ Specialty Coffee ได้อย่างเปิดกว้าง เราอยากเห็นวันที่เขาสามารถยืนได้ด้วยขาของตัวเอง สามารถบริหารจัดการพื้นที่และผลผลิตได้”

“เราบอกชาวบ้านเสมอว่า ผมเช่าที่ให้นะ ปลูกกาแฟให้นะ แต่เมื่อครบ 5 ปี ผมจะยกให้คุณบริหารจัดการต่อทั้งหมด ให้กลายเป็นวิสาหกิจชุมชนที่เข้มแข็ง โดยที่เราอาจจะถอยออกมาดูอยู่ห่างๆ หรือไปเริ่มพัฒนาในพื้นที่อื่นต่อไป”

พลิกวิกฤตส่วนต่าง 6 หมื่นตัน ให้เป็นโอกาสของเกษตรกรไทย

หากเจาะลึกข้อมูลในอุตสาหกรรมกาแฟไทยจะพบตัวเลขที่น่าตกใจแต่ก็น่าสนใจในเวลาเดียวกัน คนไทยบริโภคกาแฟมากถึง 90,000 ตันต่อปี แต่เราสามารถผลิตเมล็ดกาแฟในประเทศได้เพียง 30,000 ตันเท่านั้น นั่นหมายความว่าเราต้องนำเข้ากาแฟจากต่างประเทศสูงถึง 60,000 ตันต่อปีเพื่อรองรับความต้องการ

ที่สำคัญ ในจำนวนผลผลิตที่ทำได้ มีเพียง 6,000 – 7,000 ตันเท่านั้นที่เป็นกาแฟเกรดพิเศษ (Specialty Coffee) สวนทางกับตลาด Specialty Coffee ที่เติบโตแรงสวนกระแสและคาดว่าจะโตขึ้นอีก 173% ในปี 2025

ตัวเลขส่วนต่างนี้สะท้อนให้เห็นโอกาสมหาศาลที่รออยู่ หากเราสามารถยกระดับมาตรฐานการผลิตให้ทัดเทียมสากลได้ ‘ศูนย์การเรียนรู้กาแฟพิเศษครบวงจร’ จึงเข้ามารับบทบาทสำคัญในการรวบรวมองค์ความรู้ตั้งแต่ต้นน้ำ กลางน้ำ ไปจนถึงปลายน้ำ ไว้ในที่เดียว เพื่อเปลี่ยนยอดการนำเข้าที่สูงลิ่ว ให้กลายเป็นรายได้ที่ไหลกลับสู่กระเป๋าของเกษตรกรไทย

ชนัญดา ทวีสิน ซีอีโอและหนึ่งในผู้ก่อตั้ง บีนส์ คอฟฟี่ โรสเตอร์ สะท้อนมุมมองว่า วันนี้เธอไม่ได้มาในฐานะเจ้าของร้านกาแฟ แต่มาในฐานะคนที่เห็นปัญหาสิ่งแวดล้อมและคุณภาพชีวิตของคนบนดอยมาตลอดระยะเวลาหลายปี

“เราเห็นสภาพชีวิตของครอบครัวเกษตรกรที่ลูกหลานต้องย้ายถิ่นฐาน เพราะการทำเกษตรแบบเดิมไม่สามารถเลี้ยงปากท้องได้ แต่ทุกวิกฤตมีโอกาส ต้นกาแฟโดยเฉพาะกาแฟพิเศษ คือทางรอดที่จะเปลี่ยนทั้งชีวิตเกษตรกรและสิ่งแวดล้อม”

“ต้นกาแฟช่วยชะลอน้ำป่าและรักษาความชื้น ถ้าเกษตรกรหันมาปลูกกาแฟแทนข้าวโพดสัก 20% ของพื้นที่ เราจะได้ผืนป่ากลับคืนมามหาศาล และที่สำคัญคือกาแฟพิเศษสามารถสร้างรายได้เพิ่มขึ้นถึง 3 เท่าเมื่อเทียบกับกาแฟธรรมดา โดยใช้พื้นที่เท่าเดิม”

ความแตกต่างของรายได้คือหัวใจสำคัญของการสร้างแรงจูงใจ ข้อมูลตลาดชี้ให้เห็นว่า กาแฟทั่วไปราคาขายจะอยู่ที่ประมาณ 180 – 290 บาทต่อกิโลกรัม แต่หากพัฒนาคุณภาพจนเป็นกาแฟเกรดพิเศษ (Specialty Grade) ราคาจะกระโดดขึ้นไปเริ่มต้นที่ 500 บาท และสามารถไต่ระดับไปได้สูงถึง 3,000 บาทต่อกิโลกรัม

เมื่อกาแฟมีราคาดี มีตลาดที่มั่นคง ความมั่นคงทางเศรษฐกิจจะกลายเป็นแม่เหล็กดึงดูดให้คนหนุ่มสาวที่เคยต้องจากบ้านไปเป็นแรงงานในเมือง สามารถคืนถิ่นกลับมาสานต่ออาชีพเกษตรกรรมด้วยความภาคภูมิใจ อยู่กับครอบครัว และอยู่กับป่าที่เขารัก

“กาแฟแก้วเดียวอาจเปลี่ยนโลกไม่ได้ แต่กาแฟแก้วนั้นคือกาแฟแห่งการเปลี่ยนแปลงที่ยั่งยืน อาจช่วยให้เด็กบนดอยได้ไปโรงเรียน อาจหยุดควันไฟในฤดูแล้ง ทุกครั้งที่เราจิบกาแฟ เราสามารถเลือกจิบกาแฟที่มาจากความยั่งยืนและรอยยิ้มของเกษตรกร”

ยกระดับทั้งกระดาน สู่มาตรฐาน Specialty Coffee ระดับโลก

คำว่า Specialty Coffee ไม่ใช่เพียงแค่คำโฆษณาทางการตลาด แต่คือมาตรฐานที่วัดกันด้วยคุณภาพ ตั้งแต่สายพันธุ์ การดูแลรักษา การเก็บเกี่ยว ไปจนถึงกระบวนการแปรรูป (Processing) ที่พิถีพิถัน ซึ่งต้องใช้เวลาดูแล 3-5 ปี ทั้งก่อนและหลังเก็บเกี่ยวเพื่อพัฒนารสชาติ

โลกของกาแฟยุคใหม่ ผู้บริโภคมีความรู้และความต้องการที่ซับซ้อนขึ้น พวกเขาไม่ได้ดื่มเพียงเพื่อแก้กระหาย แต่ต้องการเสพสุนทรียะ เรื่องราว และแหล่งที่มาที่ตรวจสอบได้ ซึ่งสิ่งเหล่านี้คือมูลค่าเพิ่มที่เกษตรกรไทยส่วนใหญ่ยังเข้าไม่ถึง

อัครินทร์ ศิวพรพิทักษ์ หนึ่งในผู้ก่อตั้ง บีนส์ คอฟฟี่ โรสเตอร์ ขยายความว่า ตลาดกาแฟไทยโตขึ้นเรื่อยๆ และผู้บริโภคมองหาสิ่งที่ดีขึ้นเสมอ กาแฟพิเศษจึงกลายเป็น New Normal ที่คนทำกาแฟต้องปรับตัว

“สิ่งที่กาแฟไทยยังสู้ต่างชาติยากคือเรื่องสายพันธุ์และการจัดการ สมัยก่อนเราปลูกปนกันไปหมด เวลาขายก็ขายเหมาเข่ง แต่ถ้าเราอยากทำราคาให้สูงขึ้น เราต้องทำเป็น Single Origin ที่ระบุอัตลักษณ์ของกาแฟตัวนั้นได้ชัดเจน”

“ศูนย์การเรียนรู้นี้จะเป็นท่อเชื่อมที่นำเสียงของผู้บริโภคไปบอกชาวไร่ว่าตลาดต้องการอะไร และนำความตั้งใจของชาวไร่มาบอกผู้บริโภค เราต้องการยกระดับทั้งกระดาน ไม่ใช่แค่ร้านเรา แต่เพื่อให้เกษตรกรมีอำนาจต่อรองและขายผลผลิตได้ในราคาที่ยุติธรรม”

โมเดลนี้จะช่วยลบภาพจำเดิมๆ ที่ว่าเกษตรกรต้องรอความช่วยเหลือ หรือถูกกดราคาจากพ่อค้าคนกลาง แต่เปลี่ยนให้พวกเขากลายเป็นผู้ประกอบการที่มีความรู้ สามารถพัฒนาสินค้าที่มีคุณภาพระดับสากล และกำหนดอนาคตของตนเองได้

“เราอยากเห็นศูนย์นี้กระจายโมเดลไปทั่วประเทศ เป็นแหล่งรวบรวม Know-How ให้ใครก็ได้เข้ามาศึกษา เพื่อขยายตลาดกาแฟไทยให้มีคุณภาพทัดเทียมตลาดโลก เพราะกาแฟที่ดีไม่ได้มีแค่รสชาติ แต่ต้องรับผิดชอบต่อสังคมและสิ่งแวดล้อมด้วย”

“ความท้าทายที่สุดคือการเชื่อมโยงทุกฝ่ายให้โตไปพร้อมกัน บีนส์ คอฟฟี่ โรสเตอร์ อาจเป็นตัวกลางที่ช่วยยกกราฟคุณภาพขึ้น แต่ความยั่งยืนที่แท้จริงจะเกิดขึ้นเมื่อเกษตรกรมีความรู้และยืนได้ด้วยตัวเอง ซึ่งนั่นคือเป้าหมายสูงสุดของโครงการนี้”

ศูนย์การเรียนรู้กาแฟพิเศษครบวงจร ที่อำเภอกัลยาณิวัฒนา จึงเปรียบเสมือนห้องทดลองขนาดใหญ่ที่มีชีวิต เป็นพื้นที่แห่งโอกาสที่พิสูจน์ให้เห็นว่า การอนุรักษ์ป่าและการสร้างเศรษฐกิจชุมชนสามารถเดินไปพร้อมกันได้

ภาพอนาคตอีก 5 ปีข้างหน้า เราอาจได้เห็นกาแฟไทยจากยอดดอยแห่งนี้ไปวางขายอยู่ในคาเฟ่ชั้นนำทั่วโลก พร้อมเรื่องราวที่เล่าขานว่า รสชาติที่หอมกรุ่นนี้แลกมาด้วยการฟื้นคืนของผืนป่า และรอยยิ้มที่เปี่ยมสุขของคนที่ได้กลับมาอยู่บ้านอย่างพร้อมหน้า

นี่คือพลังของเมล็ดกาแฟเล็กๆ ที่กำลังสร้างแรงกระเพื่อมที่ยิ่งใหญ่ ให้กับสังคมไทยอย่างยั่งยืน