สถานการณ์แก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญเพื่อจัดทำ รัฐธรรมนูญ ใหม่ในวันนี้ ดูจะตีบลงในเรื่องโอกาสที่ประชาชนจะเลือก สสร. เพื่อจัดทำร่างรัฐธรรมนูญฉบับใหม่โดยตรง อันเนื่องมาจากคำวินิจฉัยศาลรัฐธรรมนูญที่ 9/2568 การประชุมเพื่อเตรียมแก้ไขรัฐธรรมนูญในรัฐสภาไม่กี่วันที่ผ่านมา จึงมีการหยิบยก ‘เนื้อความบางท่อน’ ในคำวินิจฉัยศาลรัฐธรรมนูญที่ว่า ‘รัฐสภาไม่อาจให้ประชาชนเลือกผู้ร่างรัฐธรรมนูญโดยตรง’ เป็นปมร้อน ที่ทำให้ในที่สุด ฝันที่จะมีผู้ร่างรัฐธรรมนูญที่มาจากการเลือกตั้งโดยประชาชนไม่อาจเกิดขึ้นได้ ณ เวลานี้
จากประเด็นดังกล่าว มีข้อสังเกตที่ตามมา ดังนี้
1.แนวคิดอำนาจอธิปไตย
อำนาจสูงสุดในประเทศหรืออำนาจอธิปไตยนั้น รัฐธรรมนูญไทยยืนยันว่าอำนาจดังกล่าวเป็นของประชาชน ซึ่งเป็นการบัญญัติยืนยันตามแนวคิดระบอบการปกครองแบบประชาธิปไตย
การที่ประชาชนเป็นเจ้าของอำนาจสูงสุดในประเทศทำให้อำนาจทั้งหลายในระบบกฎหมายล้วนแล้วแต่สืบสาวจากประชาชนทั้งสิ้น เพราะฉะนั้น อำนาจขององค์กรทุกองค์กรในประเทศไทยจึงเป็นอำนาจที่ได้รับสืบทอดมาจากประชาชน ซึ่งองค์กรที่ทำหน้าที่แก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญอย่างรัฐสภา ณ เวลานั้น ก็เช่นเดียวกัน รัฐสภาทำหน้าที่แก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญได้ก็เพราะเป็นองค์กรที่มีอำนาจหน้าที่และมีกระบวนการตามที่ได้รับอนุญาตไว้จากประชาชนและถือว่าการใช้อำนาจแก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญโดยรัฐสภาก็เป็นการทำในนามประชาชนรูปแบบหนึ่ง
ยิ่งไปกว่านั้น ‘อำนาจสถาปนารัฐธรรมนูญ’ ที่ผู้คนเริ่มคุ้นคำนี้กัน ซึ่งหมายถึงอำนาจที่ทำให้เกิดรัฐธรรมนูญขึ้นมาซึ่งรวมถึงอำนาจที่ก่อให้เกิดความเปลี่ยนแปลงแก่รัฐธรรมนูญด้วย ก็สัมพันธ์กับแนวคิดอำนาจอธิปไตย ณ เวลานี้ เนื่องจากอำนาจสถาปนารัฐธรรมนูญในระบบกฎหมายไทยที่เป็นอยู่ได้รับการอธิบายว่าเป็นของประชาชน ซึ่งสอดรับไปด้วยกันดีกับแนวคิดอำนาจอธิปไตยในระบอบการปกครองแบบประชาธิปไตย ที่ประชาชนเป็นใหญ่ เป็นเจ้าของอำนาจสูงสุดของบ้าน อำนาจทุกอำนาจในระบบกฎหมายสืบสาวกลับไปได้ว่ามีความชอบธรรมก็เพราะมาจากประชาชน ซึ่งไม่เว้นแต่อำนาจสถาปนารัฐธรรมนูญ
ด้วยเหตุนี้ การอธิบายหรือปูพื้นมาอย่างดีว่า อำนาจอธิปไตยเป็นของประชาชน แต่กลับเกิดปรากฏการณ์ปิดโอกาสทำให้ประชาชนไม่อาจเลือกผู้ร่างรัฐธรรมนูญโดยตรงได้ จึงสร้างประเด็นคำถามถึงแนวคิดรากฐานของการห้ามเช่นนั้น
2.แนวคิดเรื่องผู้แทนประชาชน
ในระบอบประชาธิปไตย ผู้แทนประชาชน คือ ผู้ทำหน้าที่แทนประชาชนสำหรับการใช้อำนาจและตัดสินใจใดๆ ในนามประชาชนผู้เป็นเจ้าของอำนาจสูงสุดของประเทศ ซึ่งเท่ากับว่ารัฐสภาเป็นองค์กรกลุ่มที่รวมบรรดาผู้แทนประชาชนดังกล่าวสำหรับการปฏิบัติหน้าที่ กฎหมายที่ผลใช้บังคับในบ้านเมืองมีความชอบธรรมทางประชาธิปไตยได้ก็เพราะเป็นผลผลิตจากผู้แทนประชาชนนั่นเอง ซึ่งหมายความว่า กติกาที่ใช้อยู่ในสังคมมาจากเสียงของประชาชนที่ดำเนินการผ่านผู้แทนของตนเอง
การที่รัฐธรรมนูญปัจจุบันซึ่งเคยผ่านการประชามติกำหนดให้รัฐสภาเป็นผู้จัดทำร่างรัฐธรรมนูญแก้ไขเพิ่มเติมนั้น หากมองให้ลึกลงไปก็จะเห็นได้ว่า ประชาชนได้มอบให้ผู้แทนประชาชนทำหน้าที่แก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญ ตามหลักเกณฑ์และกระบวนการที่ปรากฏอยู่ในรัฐธรรมนูญ เพราะฉะนั้น หากประชาชนประสงค์ให้รัฐสภาแก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญเพื่อเปลี่ยนแปลงหลักเกณฑ์การดำเนินการแก้ไขรัฐธรรมนูญเพื่อจัดทำรัฐธรรมนูญใหม่ ก็ย่อมสามารถทำได้
ข้อที่ต้องตระหนักคือ ผู้แทนประชาชนทั้งหลายที่ทำงานอยู่ในรูปของรัฐสภา คือ ผู้แทนของประชาชน ที่ปฏิบัติหน้าที่ก็เพื่อในนามหรือความประสงค์ของประชาชน
การดำเนินการทั้งหลายของผู้แทนประชาชนจึงเป็นการรับมอบอำนาจจากประชาชนซึ่งเป็นเจ้าของอำนาจ และหลักการดังกล่าวนี้ ในมุมทางกฎหมาย ไม่ถือว่าประชาชนสละอำนาจของตนเองให้กับสมาชิกรัฐสภา หากแต่สมาชิกรัฐสภาเป็นผู้รับมอบอำนาจจากประชาชนที่ยังคงเป็นเจ้าของอำนาจนั้นอยู่เสมอ
การมอบอำนาจให้แก่สมาชิกรัฐสภาในการทำหน้าที่เป็นผู้แทน ไม่ทำให้เจ้าของอำนาจอย่างประชาชนหลุดขาดจากอำนาจนั้นแต่อย่างใด เพราะฉะนั้น การเคารพ รับฟัง และดำเนินการให้เป็นไปตามความประสงค์ของประชาชนผู้เป็นเจ้าของอำนาจจึงเป็นหน้าที่และปฏิเสธไม่ได้
นอกจากนั้น การให้มีผู้ร่างรัฐธรรมนูญใหม่ที่มาจากการเลือกตั้งโดยตรงของประชาชน หากประชาชนประสงค์เช่นนั้นจริง ก็คือ การที่ประชาชนเลือกที่จะตั้งผู้แทนของตนเองที่มีภารกิจเป็นการเฉพาะสำหรับการจัดทำรัฐธรรมนูญใหม่นอกเหนือการดำเนินการที่สงวนไว้เฉพาะสมาชิกรัฐสภา ผู้ร่างรัฐธรรมนูญเหล่านั้นก็เป็นผู้แทนประชาชนเช่นกันไม่ต่างจากสมาชิกรัฐสภา
3.การเปิดให้มีประชาธิปไตยทางตรงแบบสกัดจุด
ข้อสังเกตประการต่อมาคือ ณ ปัจจุบัน จากคำวินิจฉัยศาลรัฐธรรมนูญดังกล่าว ปรากฏว่า การประชามติที่จะเกิดขึ้นเกี่ยวกับรัฐธรรมนูญที่จะมีขึ้นใหม่นี้ มีได้แค่ 3 เรื่อง ได้แก่
1.ถามประชานว่าเห็นควรมีรัฐธรรมนูญฉบับใหม่หรือไม่
2.มีวิธีการและเนื้อหาที่สำคัญในการจัดทำอย่างไร
3.เห็นชอบร่างรัฐธรรมนูญฉบับใหม่หรือไม่
โดยติดข้อห้ามที่ศาลรัฐธรรมนูญวางไว้ว่า รัฐสภาไม่อาจให้ประชาชนเลือกผู้ร่างรัฐธรรมนูญโดยตรงได้
จริงอยู่ที่ประชามติคือวิธีการประชาธิปไตยทางตรง แต่ข้อห้ามดังกล่าวเป็นการสกัดกั้นเฉพาะจุดที่จะมีผู้ร่างรัฐธรรมนูญโดยตรง ทั้งนี้ เมื่ออ่านคำวินิจฉัยตัวเต็มแล้ว เห็นว่า ศาลรัฐธรรมนูญวางข้อห้ามดังกล่าวปิดท้าย โดยไม่เห็นการให้น้ำหนักโดยตรงและอย่างชัดเจนในรูปประโยคนั้นเองว่าเหตุผลใดที่ต้องห้ามเช่นนั้น
ที่สำคัญ ข้อห้ามดังกล่าวสวนทางกับหลักการเรื่องอำนาจอธิปไตยและอำนาจสถาปนารัฐธรรมนูญเป็นของประชาชน และยิ่งกว่านั้น คือ สวนทางกับประเด็นประชามติเรื่องที่ 2. ที่ให้ถามประชาชนได้ว่าจะมีวิธีการในการจัดทำอย่างไร ซึ่งเท่ากับปิดโอกาสถ้าประชาชนต้องการแสดงออกว่า ประสงค์ใช้วิธีการให้มีผู้ร่างรัฐธรรมนูญโดยตรงจากการเลือกตั้ง เพราะฉะนั้น ประชามติในประเด็นที่ 2. จึงแฝงข้อห้ามอยู่ในตัว หรือกล่าวอีกนัยหนึ่ง จะทำให้เกิดการประชามติฟังเสียงที่เสียงบางเรื่องแสดงออกไม่ได้ ซึ่งเท่ากับว่าเป็นกระบวนการประชาธิปไตยทางตรงที่ไม่ได้รับอนุญาตในบางเรื่องนั่นเอง เพราะฉะนั้น จึงเกิดปัญหาว่า เหตุใดรัฐสภาในฐานะผู้แทนประชาชนที่อยากรู้เสียงประชาชน จึงมีข้อห้ามบางเรื่องที่ไม่ให้เสียงเปล่งออกไปเพื่อสร้างความเปลี่ยนแปลงในบ้านเมืองอย่างเป็นทางการ อย่างไรก็ดี ในที่สุด หากเรื่องการมีผู้ร่างรัฐธรรมนูญเป็นเสียงส่วนใหญ่ที่ประชาชนต้องการ การทัดทานก็จะเกิดปัญหาต่อการทัดทานนั้นเอง
4.ปัญหาการห้ามที่รัฐธรรมนูญไม่ได้ห้าม
รัฐธรรมนูญสามารถมีข้อห้ามและข้อจำกัดในการแก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญได้ ซึ่งรัฐธรรมนูญฉบับปัจจุบันก็มีข้อห้ามและข้อจำกัดบัญญัติไว้ เช่น จะเปลี่ยนแปลงรูปแบบของรัฐไม่ได้ หรือ ถ้าจะดำเนินการจะต้องอาศัยเสียงลงคะแนนเป็นพิเศษ ทั้งนี้ ข้อห้ามและข้อจำกัดนั้นมีได้ทั้งในเรื่องเชิงเนื้อหา และในเชิงกระบวนการ
อย่างไรก็ตาม รัฐธรรมนูญฉบับปัจจุบันไม่ปรากฏการห้ามแก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญที่จะนำไปสู่การจัดรัฐธรรมนูญฉบับใหม่ ซึ่งแน่นอนว่า การแก้ไขเพิ่มเติมรัฐธรรมนูญ ณ ปัจจุบัน ได้รับการยอมรับและมีคำวินิจฉัยศาลรัฐธรรมนูญชี้ชัดแล้วว่า สามารถกระทำเพื่อนำไปสู่การจัดทำรัฐธรรมนูญฉบับใหม่ได้
เรื่องผู้ร่างรัฐธรรมนูญที่มาจากประชาชนเลือกตั้งโดยตรงก็เป็นเรื่องที่รัฐธรรมนูญฉบับปัจจุบันไม่ได้ห้ามไว้เช่นเดียวกับการไม่ได้ห้ามจัดทำรัฐธรรมนูญฉบับใหม่ เพราะฉะนั้น การห้ามไม่ให้มีผู้ร่างรัฐธรรมนูญที่ประชาชนเลือกตั้งจึงเป็นข้อห้ามที่ไม่ปรากฏในบทบัญญัติของรัฐธรรมนูญนั้นเอง
ด้วยเหตุนี้การที่ศาลรัฐธรรมนูญกำหนดข้อห้ามไว้ในคำวินิจฉัยจึงเป็นประเด็นปัญหาอย่างมาก เนื่องจากเท่ากับว่า เรื่องนี้เป็นการวางข้อห้ามที่อยู่นอกเหนือที่รัฐธรรมนูญบัญญัติ ยิ่งไปกว่านั้น เมื่อพิจารณาประกอบกับแนวคิดเรื่องอำนาจอธิปไตยเป็นของประชาชนและอำนาจสถาปนารัฐธรรมนูญเป็นของประชาชนแล้ว ก็ก่อให้เกิดภาพของประเด็นปัญหามากยิ่งขึ้น
ท้ายสุด แม้อุปสรรคในการที่ประชาชนจะมีผู้ร่างรัฐธรรมนูญที่มาจากประชาชนเลือกโดยตรงเกิดขึ้นแล้ว ณ เวลานี้ ทำให้ปัจจุบันเกิดปัญหาที่ทำให้โอกาสดังกล่าวของประชาชนเป็นอันต้องสะดุดหรือชะงักไป แต่หวังว่า ประชาชนคงไม่ลืมปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้น และรอวันที่เสียงของประชาชนจะได้รับการรับฟังและเปลี่ยนโครงสร้างและกติกาทั้งหลายในรัฐธรรมนูญตามที่ประชาชนมุ่งหวังอย่างแท้จริง
