พระบาทสมเด็จพระปวเรนทราเมศ มหิศเรศรังสรรค์ พระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นสมเด็จพระอนุชาธิราชในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 ทรงได้รับพระบวรราชาภิเษกเป็นพระมหากษัตริย์พระองค์ที่ 2 รองจากพระบรมเชษฐา โดยมีพระราชพิธีบวรราชาภิเษก ทำให้พระองค์ทรงมีฐานานุศักดิ์สูงศักดิ์กว่า ‘วังหน้า’ กรมพระราชวังบวรสถานมงคล (พระมหาอุปราช) พระองค์ใดในอดีต
แต่เดิมตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคล หรือวังหน้า หรือพระมหาอุปราช อาจจะเป็นพระโอรสหรือพระญาติที่ได้รับโปรดเกล้าฯ สถาปนาโดยตรงจากพระมหากษัตริย์ ซึ่งอาจจะได้ขึ้นครองราชย์ในโอกาสต่อไป
อย่างไรก็ตาม ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีการเปลี่ยนแปลงที่เกี่ยวกับวังหน้าอย่างมีนัยสำคัญ ทรงโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนา สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอเจ้าฟ้ากรมขุนอิศเรศรังสรรค์ เป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล เมื่อวันอาทิตย์ที่ 25 พฤษภาคม พ.ศ. 2394 ขณะมีพระชนมายุได้ 43 พรรษา ทรงพระเกียรติยศเสมอด้วยพระเจ้าแผ่นดิน หรือเป็นพระมหากษัตริย์พระองค์ที่สองของแผ่นดินสยาม ในขณะนั้น มีพระนามว่า พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นพระอิสริยยศที่สูงกว่าวังหน้าพระองค์ใดทั้งหมด
พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ ฉบับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ฯ ระบุว่า เหตุผลที่รัชกาลที่ 4 ทรงสถาปนาสมเด็จพระอนุชาขึ้นเป็นพระมหากษัตริย์อีกพระองค์ เพราะทรงรอบรู้เรื่องการต่างประเทศ โดยเฉพาะการทหาร ซึ่งเป็นประโยชน์อย่างยิ่งสำหรับบ้านเมือง ในขณะที่เหตุผลอีกประการซึ่งระบุไว้ในนิทานโบราณคดีของสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ คือ รัชกาลที่ 4 ทรงเห็นว่าดวงพระชะตาของสมเด็จพระอนุชานั้นแรงนัก ทรงมีวาสนาขึ้นเป็นพระมหากษัตริย์อีกพระองค์หนึ่งได้
พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงอยู่ในบวรราชสมบัติทั้งสิ้น 15 ปี ก่อนจะเสด็จสวรรคตเมื่อวันอาทิตย์ เดือน 2 แรม 6 ค่ำ เวลาเช้าย่ำรุ่ง ตรงกับวันที่ 7 มกราคม พ.ศ. 2408 สิริพระชนมายุ 58 พรรษา
