‘เกมสืบทอดอำนาจ กติกาเอื้อทหาร’ เรารู้อะไรใน เลือกตั้งเมียนมา ที่นานาชาติกังขา

เมียนมากำลังจะมีการเลือกตั้งเป็นครั้งแรกในรอบ 4 ปี นับตั้งแต่เหตุการณ์รัฐประหารในปี 2021 ท่ามกลางการตอกย้ำของพลเอกอาวุโส มิน อ่อง หล่ายว่า นี่คือการลงคะแนนเสียงที่ ‘เสรี’ และ ‘ยุติธรรม’ ขณะที่ ซอ มิน ตุน โฆษกคณะรัฐบาลทหาร ระบุอย่างชัดเจนว่า การเลือกตั้งครั้งนี้จัดขึ้นเพื่อประชาชนเมียนมา ไม่ได้จัดขึ้นเพื่อประชาคมระหว่างประเทศ

แต่เมื่อพิจารณารายละเอียดของกติกา กระบวนการ และบริบทแวดล้อมอย่างรอบด้าน สิ่งที่ปรากฏชัดกลับไม่ใช่สัญญาณของการคืนอำนาจให้ประชาชน หากแต่เป็นโครงสร้างการเลือกตั้งที่ถูกออกแบบมาเพื่อสืบทอดอำนาจของกองทัพ ตั้งแต่รัฐธรรมนูญ ระบบเลือกตั้ง ไปจนถึงการจัดทำรายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้ง

และนี่คือสิ่งที่เรารู้เกี่ยวกับการเลือกตั้งเมียนมาที่กำลังจะเกิดขึ้นในช่วงปลายปี 2025 ต่อเนื่องถึงต้นปี 2026

กฎและกติกาที่เอื้อต่อชัยชนะของพรรคทหาร

ในช่วงที่ผ่านมา มิน อ่อง หล่าย ยืนยันว่า การเลือกตั้งครั้งนี้เกิดขึ้นภายใต้กรอบรัฐธรรมนูญปี 2008 โดยอ้างว่า จะทำให้เกิดการลงคะแนนเสียงที่เสรี เป็นธรรม และสะท้อนเจตจำนงของประชาชน พร้อมอ้างความชอบธรรมของรัฐธรรมนูญที่ผ่านประชามติ

อนึ่งมีข้อโต้แย้งว่า รัฐธรรมนูญปี 2008 สิ้นสภาพไปจากการรัฐประหารปี 2021 ซึ่งขณะนี้ กลุ่มประชาธิปไตยเมียนมากำลังเตรียมร่างกรอบกระบวนการจัดทำรัฐธรรมนูญใหม่

รัฐธรรมนูญฉบับนี้ถูกมองว่า ไร้ความชอบธรรมตั้งแต่กระบวนการจัดทำ ซึ่งเกิดขึ้นท่ามกลางพายุไซโคลนนาร์กิส แต่รัฐบาลทหารอ้างว่า มีผู้มาใช้สิทธิถึง 98% และ 93% เห็นชอบ

หมายเหตุ: รัฐธรรมนูญ 2008 สงวนที่นั่งในสภา 25% ให้กับกองทัพเมียนมา ทั้งในระดับสหภาพ รวมถึงรัฐและภาค อีกทั้งยังให้อำนาจวีโตการแก้ไขรัฐธรรมนูญกับกองทัพ

หากอิงตามรัฐธรรมนูญเมียนมา 2008 โดยทั่วไปแล้ว การเลือกตั้งเมียนมาแบ่งออกเป็น 3 ระดับ ได้แก่

1. รัฐบาลสหภาพ (Union Government) หรือรัฐบาลกลางที่มีอำนาจครอบคลุมทั่วทั้งประเทศเมียนมา

2. รัฐและภาค (Regions and States) แต่ละรัฐและภาคมีอำนาจฝ่ายบริหารพื้นที่เฉพาะ นำโดยมุขมนตรีและคณะรัฐมนตรี

3. เขตปกครองตนเอง (Self-Administered Zone – SAZ) นำโดยคณะผู้นำ ซึ่งมีอำนาจฝ่ายบริหารภายในพื้นที่ของตนเอง

ในระดับรัฐสภาแห่งสหภาพ ประกอบด้วย 2 สภา คือ สภาผู้แทนราษฎร (Pyithu Hluttaw) และสภาชนชาติ (Amyotha Hluttaw) ขณะที่มีสภารัฐและภาคมีทั้งหมด 14 แห่งทั่วประเทศ

ที่ผ่านมา การเลือกตั้งเมียนมาใช้ระบบเสียงข้างมากธรรมดา (First-Past-the-Post: FPTP) คือ ผู้สมัครคนไหนได้คะแนนมากที่สุด ก็จะชนะการเลือกตั้งไปโดยปริยาย แต่ในการเลือกตั้งครั้งนี้ใช้ระบบการเลือกตั้งแบบสัดส่วน (Proportional Representation: PR) คือการพิจารณาที่นั่งในสภาจากพรรค เช่น พรรคที่ได้คะแนนมากก็ได้ที่นั่งมาก

หมายเหตุ การเลือกตั้งสมาชิกสภาชนชาติและสภารัฐ/ภาคใช้ระบบผสม ขณะที่เลือกตั้ง สส. ยังคงใช้ระบบ FPTP เพราะหากจะทำการเปลี่ยนแปลง ต้องแก้ไขรัฐธรรมนูญ

การเลือกตั้งเมียนมาครั้งนี้แบ่งออกเป็น 3 เฟส ได้แก่ วันที่ 28 ธันวาคม 2025, 11 มกราคม และ 25 มกราคม 2026 โดยสาเหตุที่ต้องแบ่งเป็นหลายช่วงเวลา เพราะสงครามกลางเมือง และกระแสต่อต้านรัฐบาลทหารเมียนมาในหมู่ประชาชน ทำให้หลายพื้นที่เผชิญข้อพิพาท และจัดการลงคะแนนเสียงเป็นไปอย่างลำบาก หรือแทบเป็นไปไม่ได้

ทั้งนี้ มิน อ่อง หล่าย ยืนกรานว่า การเลือกตั้งจะจัดในพื้นที่ ‘ปลอดภัย’ เท่านั้น ซึ่งหมายความว่า จะไม่นับรวมพื้นที่ที่อยู่ภายใต้การควบคุมของกองกำลังชาติพันธุ์ติดอาวุธ หรือกองกำลังป้องกันประชาชน (People’s Defence Forces: PDF)

มีการตั้งข้อสังเกตจากกลุ่ม Myanmar Election Watch ว่า กองทัพเมียนมาจะจัดการเลือกตั้งอย่างไร เพราะสูญเสียพื้นที่ขนาดใหญ่ให้กับกลุ่มต่อต้าน และกลุ่มชาติพันธุ์ที่สู้กับกองทัพ ซึ่งมีการจัดสำมะโนแล้วพบว่า พื้นที่ที่สามารถเลือกตั้งได้จริงๆ มีเพียง 145 เขต จาก 330 เขตทั่วประเทศ

ขณะที่คณะกรรมการการเลือกตั้งแห่งสหภาพ (Union Election Commission: UEC) ซึ่งอยู่ภายใต้การควบคุมของรัฐบาลทหาร ยังสั่งให้พรรคการเมืองส่งผู้สมัครเลือกตั้งเพียง 100 เขตเลือกตั้ง ซึ่งน้อยกว่าจำนวนเขตที่ทำการเลือกตั้งได้จริง

เบื้องต้น UEC ประกาศว่า การเลือกตั้งเมียนมาครั้งนี้ มีผู้สมัครรวมทั้งสิ้น 4,963 คน โดยมาจากพรรคการเมือง 57 พรรค ซึ่งมี 51 พรรคที่แข่งขันในระดับรัฐและภาค ขณะที่ 6 พรรคลงแข่งขันในระดับทั่วประเทศ ได้แก่

พรรคสหสามัคคีและการพัฒนา (Union Solidarity and Development Party: USDP) ซึ่งเป็นพรรคการเมืองของทัตมาดอว์ มีผู้สมัครจำนวน 1,018 คน

พรรคเอกภาพแห่งชาติ (National Unity Party) มีผู้สมัครจำนวน 694 คน

พรรคผู้บุกเบิกประชาชน (People’s Pioneer Party) มีผู้สมัครจำนวน 672 คน

พรรคพัฒนาเกษตรกรเมียนมา (Myanmar Farmers Development Party) มีผู้สมัครจำนวน 428 คน

พรรคประชาธิปไตยฉานและชนชาติ (Shan and Nationalities Democratic Party) มีผู้สมัครจำนวน 584 คน

พรรคประชาชน (People’s Party) มีผู้สมัครจำนวน 512 คน

ขณะที่พรรคการเมืองตัวเต็ง อย่างพรรคสันนิบาตประชาธิปไตย (National League for Democracy: NLD) ที่นำโดยอองซานซูจี รวมถึงพรรคการเมืองอื่นๆ อีก 40 พรรคไม่สามารถลงเลือกตั้งได้ โดยกองทัพเมียนมาอ้างว่า หากพรรคใดจะลงเลือกตั้ง ต้องจดทะเบียนตามกฎหมายภายใน 60 วัน หรือ 2 เดือน นับตั้งแต่วันที่กฎหมายมีผลบังคับ คือ วันที่ 26 มกราคม 2025

อย่างไรก็ดี พรรค NLD ประกาศคว่ำบาตรชัดเจนว่า จะไม่เข้าร่วมการเลือกตั้งใดๆ ที่กองทัพเมียนมาจัดขึ้น เพราะไร้ความชอบธรรม โดย โบ โบ อู (Bo Bo Oo) หนึ่งใน ส.ส.ระบุว่า เมียนมาไม่สามารถมีเลือกตั้งได้ หากผู้นำทางการเมือง นักเคลื่อนไหว และประชาชนจำนวนมากกำลังถูกจับกุม

มีการคาดการณ์ว่า พรรคที่ชนะการเลือกตั้งคงหนีไม่พ้นพรรค USDP โดยผู้ที่จะได้ดำรงตำแหน่งประธานาธิบดี คือ มิน อ่อง หล่าย โดยล่าสุด ซอ มิน ตุน โฆษกรัฐบาลให้ความเห็นถึงอนาคตทางการเมืองของผู้นำเมียนมาว่า เขามีประสบการณ์ทั้งด้านการทหาร และพลเรือน ซึ่งหากได้รับมอบหมายบทบาทตามรัฐธรรมนูญ มินอ่องหล่ายก็พร้อมยินดีรับใช้ชาติ

ชณะที่ตำแหน่งรองประธานาธิบดี 2 คน อาจตกเป็นของ ขิ่น ยี (Khin Yi) ประธานพรรค USDP และตัวแทนกลุ่มชาติพันธุ์อีก 1 คนตามธรรมเนียม ซึ่งคาดว่า น่าจะเป็นคนที่ใกล้ชิดกับมินอ่องหล่าย ส่วนภาพคณะรัฐมนตรีชุดใหม่ จะเต็มไปด้วยกลุ่มทหารที่ ‘ถอด’ เครื่องแบบ เพื่อเข้าสู่สนามการเมือง

อย่างไรก็ดี ไม่มีใครทราบชะตากรรมของอองซานซูจี ล่าสุดสื่อภายใต้รัฐบาลทหารออกมาย้ำว่า เธอมีสุขภาพดี หลังจาก คิม อาริส บุตรชายให้สัมภาษณ์กับสื่อว่า เขาไม่ได้รับข่าวคราวจากแม่เป็นเวลา 2 ปี และเธออาจจะเสียชีวิตไปแล้ว

มีการคาดการณ์ว่า อองซานซูจีอาจจะปรากฏตัวต่อหน้าสาธารณชนหลังการเลือกตั้งสิ้นสุด ซึ่งโดยปกติแล้ว รัฐบาลทหารมักอภัยโทษนักโทษการเมืองคนสำคัญในช่วงเลือกตั้ง

ผู้เชี่ยวชาญพบความผิดปกติในการเลือกตั้ง ชี้เป็นเครื่องมือ ‘ฟอกขาว’ กองทัพ

แม้ มิน อ่อง หล่ายจะประกาศว่า เมียนมาจะจัดการลงคะแนนเสียง ที่ ‘เสรี’ และ ‘ยุติธรรม’ หากแต่นานาชาติ และกลุ่มสังเกตการณ์เล็งเห็นว่า การเลือกตั้งครั้งนี้ถูกใช้เป็นเครื่องมือฟอกขาวกองทัพเมียนมา ซึ่งมีข้อสังเกตหลายประการที่เต็มไปด้วยความไม่โปร่งใส และไร้ความชอบธรรม

ทั้งนี้ เครือข่ายเอเชียเพื่อการเลือกตั้งเสรี (Asian Network for Free Elections: ANFREL) เปิดตัวรายงานประเมินสถานการณ์ที่ชื่อว่า Myanmar Junta’s Planned Elections: Falling Short of Democratic Legitimacy โดยชี้ให้เห็นถึง 15 ความผิดปกติในกระบวนการเลือกตั้งเมียนมา ซึ่งไม่สอดคล้องกับมาตรฐานสากล และเชื่อถือไม่ได้

รายงานระบุว่า รายชื่อผู้มีสิทธิเลือกตั้งของเมียนมา ไม่ได้จัดทำจากฐานข้อมูลอิสระหรือเป็นกลาง แต่อิงจากทะเบียนประชากรของรัฐที่กองทัพใช้ควบคุม เฝ้าระวัง และบังคับเกณฑ์ทหาร

ขณะที่ระบบลงคะแนนล่วงหน้าอยู่ขาดความโปร่งใส โดยแรงงานเมียนมาในต่างประเทศ เสี่ยงถูก ‘กดดัน’ ให้ลงคะแนนเสียง เช่น การข่มขู่ครอบครัว

อีกทั้งยังกฎหมายการเลือกตั้งยังเปิดทางให้มีการนับคะแนนและประกาศผลล่วงหน้าการเลือกตั้งล่วงหน้าก่อนวันเลือกตั้งจริง ซึ่งขัดมาตรฐานสากลและเปิดช่องชี้นำผล

นับเป็นครั้งแรกที่เมียนมาจะใช้ระบบเครื่องลงคะแนนอิเล็กทรอนิกส์ (EVMs) ในการเลือกตั้ง หากแต่ไม่มีการปรึกษาพรรคการเมือง ภาคประชาชน หรือผู้เชี่ยวชาญ โดยกระบวนการจัดหาเครื่องไร้ความโปร่งใส ไม่มีเปิดเผยที่มาหรือสัญญาจัดซื้อ จนถึงขั้นที่พรรคการเมืองยังไม่เข้าใจระบบ และไม่สามารถอธิบายให้ประชาชนฟังได้

การจัดการเลือกตั้งในสภาพแวดล้อมกดขี่ และปราศจากเสรีขั้นพื้นฐาน โดยล่าสุด มีรายงานจาก CNN ว่า รัฐบาลทหารเมียนมาดำเนินคดีกับประชาชนมากกว่า 200 คน ในฐาน ‘ฝ่าฝืนกฎหมายเลือกตั้ง’ โดยอ้างข้อบังคับจากกฎหมายเลือกตั้งว่า หากใครพูด จัดกิจกรรม ปลุกระดม ประท้วง หรือแจกเอกสารใดๆ เพื่อขัดขวางการเลือกตั้ง จะต้องโทษจำคุก 3-10 ปี ซึ่งโทษสูงสุดสำหรับบางกรณี คือ การประหารชีวิต

ข้อครหาเลือกตั้งเมียนมายังรวมไปถึงกรณีอื่นๆ เช่น

กระบวนการแต่งตั้งคณะกรรมการการเลือกตั้งที่ไม่ชอบด้วยกฎหมาย

การไม่อนุญาตให้มีผู้สังเกตการณ์การเลือกตั้งที่น่าเชื่อถือ

การใช้ระบบเลือกตั้งแบบสัดส่วนเพื่อเอื้ออำนวยให้พรรคของกองทัพชนะ

อนึ่ง ซอ มิน ตุน โฆษกรัฐบาลทหารเคยระบุว่า การเลือกตั้งครั้งนี้จัดขึ้นเพื่อเมียนมา ไม่ได้จัดขึ้นเพื่อประชาคมระหว่างประเทศ หากใครอยากวิจารณ์ก็สามารถทำได้ แต่กองทัพยังคงมุ่งมั่นบรรลุเป้าหมายหลัก คือ การมีระบอบประชาธิปไตยแบบหลายพรรคการเมือง

นานาชาติจับตามองอย่างไร

สหภาพยุโรปออกแถลงการณ์ระบุว่า การเลือกตั้งเมียนมาที่รัฐบาลทหารจัดขึ้น ขาดเงื่อนไขพื้นฐานของการเลือกตั้งเสรี เป็นธรรม และไม่เป็นไปตามมาตรฐานสากล โดยมีเป้าหมายเพียงสร้างความชอบธรรมให้รัฐบาลทหาร

EU ประกาศสนับสนุนบทบาทนำของอาเซียน โดยเรียกร้องให้เมียนมาดำเนินการตามฉันทมติ 5 ข้อของอาเซียน ซึ่งยุโรปพร้อมสนับสนุนความพยายามที่จะนำไปสู่สันติภาพและการเจรจาที่ครอบคลุม{{LISTEND}}

ส่วนผู้รายงานพิเศษ UN เรียกร้องให้อาเซียนปฏิเสธการเลือกตั้งของรัฐบาลทหารเมียนมาที่ไร้ความชอบธรรม โดยมองว่า การเลือกตั้งเมียนมาเกิดขึ้นเพื่อสืบทอดอำนาจกองทัพและลดแรงกดดันนานาชาติ

รายงานยังทิ้งท้ายว่า การเลือกตั้งอย่างเสรีและเป็นธรรมไม่อาจเกิดขึ้นได้ หากยังมีความรุนแรง การคุมขังนักการเมือง และการทำลายเสรีภาพพื้นฐาน พร้อมเรียกร้องให้อาเซียนแสดงภาวะผู้นำ เรียกร้องความรับผิดชอบ ยุติความรุนแรง และเปิดทางช่วยเหลือด้านมนุษยธรรม{{LISTEND}}

ขณะที่ในหน้าการเมืองสหรัฐฯ พรรคเดโมแครตและรีพับลิกันเรียกร้องให้รัฐบาล โดนัลด์ ทรัมป์ คว่ำบาตรการเลือกตั้งเมียนมา โดยชี้ว่า การลงคะแนนเสียงถูกจัดฉากโดยรัฐบาลทหารเพื่อสร้างความชอบธรรมให้ระบอบหลังรัฐประหารปี 2021 รวมถึงได้รับแรงหนุนจากจีน

ปัจจุบัน กระทรวงความมั่นคงสหรัฐฯ ตัดสินใจยุติสถานะคุ้มครองชั่วคราว (Temporary Protected Status: TPS) ชาวเมียนมา โดยอ้างความคืบหน้าด้านเสถียรภาพและการเลือกตั้งเมียนมา {{LISTEND}}

ด้านจีนแสดงท่าทีหลังจากมีการประกาศวันเลือกตั้งมาว่า การลงคะแนนเสียงครั้งนี้เป็นกิจการภายในของเมียนมา และเรียกร้องให้ทุกฝ่ายแสวงหาการปรองดองภายใต้กรอบรัฐธรรมนูญ

สำหรับอาเซียน ไม่เคยแสดงการสนับสนุนการเลือกตั้งครั้งนี้อย่างเป็นทางการ แม้เมียนมาอนุญาตให้ประเทศสมาชิกเข้ามาสังเกตการณ์การเลือกตั้ง หากแต่มีรายงานว่า มาเลเซียและฟิลิปปินส์เรียกร้องให้อาเซียนปฏิเสธ

ในช่วงที่ผ่านมา อาเซียนออกแถลงการณ์ให้เมียนมาทำตามฉันทมติ 5 ข้อ โดยระบุว่า รับทราบแผนจัดการเลือกตั้ง แต่ยืนกรานว่า เมียนมาต้องยุติความรุนแรง และการเจรจาทางการเมืองอย่างครอบคลุมก่อนการเลือกตั้ง

อย่างไรก็ตาม นโย ซอ (Nyo Saw) นายกรัฐมนตรีเมียนมาอ้างว่า อาเซียน ‘เข้าใจ’ และ ‘สนับสนุน’ การเลือกตั้งครั้งนี้

สำหรับจุดยืนของไทย สีหศักดิ์ พวงเกตุแก้ว รัฐมนตรีกระทรวงการต่างประเทศเคยกล่าวไว้ว่า ไทยไม่สามารถขัดขวางเมียนมาจัดเลือกตั้งได้ โดยมองว่า การเลือกตั้งครั้งนี้ไม่ใช่ปลายทางของสันติภาพ แต่ควรเป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการที่ไปสู่สันติภาพ และควรเปิดให้กลุ่มชาติพันธุ์ต่างๆ เข้ามามีส่วนร่วม

อ้างอิง: