บทเรียนชีวิตราคาแพงที่สุดของ แจ็ค หม่า เมื่อจีนมี ‘ผู้นำ’ ได้เพียงคนเดียว

ในสายตาหลายคน การพูดถึงประเทศจีนทำให้นึกถึง ‘แจ็ค หม่า’ (Jack Ma) มากกว่าชื่อของท่านผู้นำสูงสุดของประเทศอย่าง ‘สีจิ้นผิง’ (Xi Jinping)

อิทธิพลของ แจ็ค หม่า ไม่ได้เกิดเพราะการเป็นผู้ประกอบการมหาเศรษฐีซึ่งแข่งขันได้ท็อปฟอร์มในวงการเทคโนโลยีโลกเท่านั้น แต่ยังหยั่งรากลึกในบ้านเกิดด้วยฐานะผู้ที่สามารถสร้างเงินสร้างงาน กล้าพูดกล้าทำ และแนะนำนวัตกรรมดิจิทัลให้กับผู้คนหลายร้อยล้านทั่วประเทศมีความเป็นอยู่ที่ดีขึ้น

แจ็ค หม่าที่ฉลาด หลักแหลม และทะเยอทะยาน กลับไม่อาจรักษาตัวตามคำเตือนที่ได้รับมานานหลายปี แม้ แจ็ค หม่า จะทำตัว ‘โลว์โปรไฟล์’ หายตัวไปจากสายตาสาธารณชนเกือบ 1 ปี หลังจากที่วิจารณ์นโยบายการเงินของประเทศว่าล้าหลังบนเวทีงานประชุมที่เซี่ยงไฮ้ จนถูกระงับโอกาสขาย IPO ของบริษัทในเครือ แต่ล่าสุด สีจิ้นผิง ก็ยังคงเดินหน้าต่อเนื่อง จัดระเบียบเพิ่มเติมอีกหลายช็อตตามนโยบายลดความเหลื่อมล้ำในสังคม

สื่ออย่าง The Wall Street Journal วิเคราะห์ว่า การดิสรัปชันทางเทคโนโลยีซึ่งครั้งหนึ่งเคยถูกมองว่าเป็นประโยชน์สำหรับจีนในการไล่ตามตะวันตก กำลังถูกปรับภาพใหม่เป็นภัยคุกคามต่อพรรคคอมมิวนิสต์ที่ปกครองประเทศ

ด้วยเหตุนี้ สีจิ้นผิง ผู้นำที่ทรงอิทธิพลที่สุดของจีนในรอบหลายทศวรรษ จึงต้องเขียนกฎเกณฑ์ทางธุรกิจขึ้นใหม่ เพื่อจัดระเบียบระบบเศรษฐกิจที่ใหญ่เป็นอันดับ 2 ของโลก

สีจิ้นผิง ประธานาธิบดีจีน โบกมือขณะเข้าร่วมการแสดงศิลปะเพื่อเฉลิมฉลองครบรอบ 100 ปีการก่อตั้งพรรคคอมมิวนิสต์จีน เมื่อวันที่ 28 มิถุนายน 2564 ที่กรุงปักกิ่ง ประเทศจีน

ภาพ: Lintao Zhang / Getty Images

จุดเริ่มวิบากกรรม

ความทะเยอทะยานและตัวตนเรื่องการพูดตรงไปตรงมา ทำให้ แจ็ค หม่า ดึงดูดใจผู้คนจำนวนมากในประเทศจีน จนดูเหมือนว่าการล้ำเส้นกำลังขยายวงมากขึ้นทุกที นำไปสู่ความคิดว่า แจ็ค หม่า อาจจะไม่ยอมถูกควบคุมทั้งโดยท่านผู้นำและพรรครัฐบาลอีกต่อไป

อย่างที่โลกรู้กันดี แจ็ค หม่า ขึ้นปราศรัยแบบตรงไปตรงมาในเดือนตุลาคม 2563 วิพากษ์วิจารณ์หน่วยงานกำกับดูแลของจีนว่าเป็น ‘เต่าล้านปี’ ที่ยับยั้งไม่ให้เกิดนวัตกรรมทางการเงินในประเทศ

เมื่อหนวดเสือถูกกระตุก ท่านผู้นำจึงเข้าแทรกแซงเป็นการส่วนตัวจนเกิดการระงับการเสนอขาย IPO ครั้งแรกของบริษัท Ant Group ซึ่งเป็นบริษัทฟินเทคของ แจ็ค หม่า ที่คาดว่าจะมีมูลค่าสูงที่สุดในประวัติศาสตร์ 3.4 หมื่นล้านดอลลาร์สหรัฐ

นับแต่นั้นมา Ant Group ถูกบังคับให้ปรับโครงสร้างธุรกิจใหม่ พนักงานและนักลงทุนของบริษัทตกอยู่ในภาวะลำบาก หน่วยงานรัฐลงมือปราบปรามผ่านการออกค่าปรับและสอบสวนเพื่อบังคับหลายบริษัทในเครือของ แจ็ค หม่า รวมทั้ง Didi Global Inc. และเจ้าของ TikTok อย่าง ByteDance Ltd. ให้ยึดมั่นในนโยบายของรัฐอย่างใกล้ชิดยิ่งขึ้น เป็นการป้องกันบริษัทที่มีทั้งเงินทุนและข้อมูลผู้ใช้จำนวนมหาศาล ไม่ให้มีโอกาสขยายตัวเกินกว่าที่รัฐบาลจะควบคุมได้

แจ็ค หม่า ในวัย 56 ปีจำเป็นต้องเก็บตัวไม่ออกมาส่งเสียงให้ความเห็นใดๆ แม้จะมีรายงานว่ายังคงพบปะกับผู้นำระดับโลกผ่านการเล่นกอล์ฟในช่วงว่างเว้นจากการอ่านตำราลัทธิเต๋า หรือเรียนเขียนภาพสีน้ำมัน บางสื่อชี้ว่า แจ็ค หม่า ยังหมั่นเดินทางไปปักกิ่งเพื่อพยายามทำให้ทุกอย่างราบรื่น แม้จะมีเสียงวิเคราะห์ว่าทุกอย่างสายเกินไปแล้ว

ช่วงที่ผ่านมาถือเป็นช่วงที่ทุกคนระวังตัว หน่วยงานรัฐบาลจีนที่เกี่ยวข้องกับการควบคุมบริษัทของ แจ็ค หม่า ทั้งธนาคารประชาชนแห่งประเทศจีน คณะกรรมการกำกับดูแลการธนาคารและการประกันภัยแห่งประเทศจีน และหน่วยงานกำกับดูแลด้านการตลาดแห่งรัฐ ล้วนปิดปากเงียบไม่ออกมาให้ความคิดเห็นใด

รวมถึงสำนักงานข้อมูลของสภาแห่งรัฐ และคณะรัฐมนตรีของจีนที่ไม่ตอบข้อสงสัยของชาวโลก สิ่งที่อนุมานได้จึงมีเพียงว่าสถานการณ์ที่ แจ็ค หม่า กำลังเผชิญ คือการเตือนให้ แจ็ค หม่า ให้ความสำคัญกับ ‘การให้คืนแก่พรรค แทนที่จะสนใจแต่ผลประโยชน์ของตัวเอง’ เหมือนที่เจ้าหน้าที่ปักกิ่งรายหนึ่งให้สัมภาษณ์กับสื่อต่างชาติ

จุดหลักที่รัฐบาลจีนใช้อ้างเพื่อจัดระเบียบอาณาจักร แจ็ค หม่า คือเพื่อให้เกิดการแบ่งปันผลกำไรของบริษัทกับสังคมมากขึ้น ดังนั้น แจ็ค หม่า จึงกำลังถูกลงโทษในข้อหาเน้นแต่ผลักดันนวัตกรรม แสวงหาอำนาจเหนือตลาด วิ่งเต้นเพื่อหาทางลัดที่กฎระเบียบหละหลวมกว่า

เรื่องนี้นักวิเคราะห์มองว่าภาวะยากลำบากทั้งหมดเกิดขึ้นเพราะ แจ็ค หม่า พยายามเป็นกระบอกเสียงในที่สาธารณะ โดยกล่าวถึงประเด็นที่ซับซ้อน เช่น กฎระเบียบเกี่ยวกับการเงินดิจิทัลอย่างไม่สนใจใคร ทั้งที่ผ่านมาความสัมพันธ์ของ แจ็ค หม่า กับหน่วยงานกำกับดูแลนั้นแน่นแฟ้นเป็นไปในทางที่ดีด้วยซ้ำ

คุณครูหม่าคนเก่ง

ช่วงที่ แจ็ค หม่า เริ่มธุรกิจใน 30 ปีที่แล้ว มีรายงานว่า แจ็ค หม่า พยายามถ่ายทอดไอเดียยกระดับสังคมจีนด้วยศักยภาพของอินเทอร์เน็ต โดยช่วงหลังจากที่เปิดตัว Alibaba ในฐานะแพลตฟอร์มธุรกิจช่วงปี 2542 พบว่า แจ็ค หม่า เดินทางไปที่หน่วยงานของรัฐเพื่อขอประชุมและอธิบายวิสัยทัศน์หลายครั้ง แม้กระทั่ง ‘เวินเจียเป่า’ อดีตนายกรัฐมนตรีจีน ก็ยังเรียกตัวเองว่าเป็น ‘นักศึกษา’ ของครูหม่า

ไม่นาน Alibaba เฟื่องฟูจนส่งให้ แจ็ค หม่า เป็นที่รู้จักทั่วประเทศจีน ผู้คนนับล้านติดตามฟังสิ่งที่ แจ็ค หม่า พูดผ่านสุนทรพจน์หลายเวที ข้าราชการยกย่องผลงานของ แจ็ค หม่า รวมถึง สีจิ้นผิง ที่เวลานั้นก็ขึ้นเป็นผู้นำระดับสูงของมณฑลเจ้อเจียง ซึ่ง Alibaba ปักหลักตั้งสำนักงาน

แหล่งข่าวของ The Wall Street Journal เผยว่า สีจิ้นผิง ส่งเสริมสตาร์ทอัปโดยเฉพาะ Alibaba ตามนโยบายของจีนในขณะนั้น เพราะเห็นแก่ผลดีต่อประเทศ หลังจากที่ สีจิ้นผิง ออกจากเจ้อเจียงเพื่อขยับไปเป็นเจ้าหน้าที่ระดับสูงของเซี่ยงไฮ้ ยังมีรายงานว่าท่านผู้นำได้ไปเยี่ยม Alibaba และเชิญชวนให้มาตั้งสำนักงานที่เซี่ยงไฮ้ เพื่อร่วมกันพัฒนาเขตเศรษฐกิจใหม่

จุดที่ แจ็ค หม่า ยังไม่เปิดเผยนักในระยะแรกคือแนวคิดเรื่องการผลักดันขอบเขตด้านกฎระเบียบ โดยเฉพาะในปี 2546 ที่เจ้าหน้าที่รัฐบาลเริ่มส่งสัญญาณถึงความกังวลเกี่ยวกับการร่วมทุนครั้งใหญ่ในการก่อตั้งแพลตฟอร์มที่เรียกว่า Taobao ซึ่งจะเปิดให้ผู้คนขายสินค้าให้กันโดยตรงทางออนไลน์

การขายสินค้าที่ไร้การควบคุมจากรัฐทำให้เจ้าหน้าที่รู้สึกถึงปัญหาที่อาจตามมา รวมถึงการเปิดบริการของ Alipay บริการชำระเงินออนไลน์ที่ แจ็ค หม่า สร้างขึ้นสำหรับการทำธุรกรรมบนแพลตฟอร์มอีคอมเมิร์ซของ Alibaba ซึ่งถูกมองว่าจะเป็นภัยคุกคามต่ออำนาจของธนาคารกลางของประเทศ

หลักคิดของ แจ็ค หม่า คือธนาคารจีนไม่ได้ดำเนินการมากพอที่จะสนับสนุนธุรกิจขนาดเล็ก เพราะธนาคารของรัฐมัวแต่ให้ความสำคัญกับรัฐวิสาหกิจมากเกินไป แจ็ค หม่า จึงพยายามจุดประกายให้สังคมทราบว่า “ถ้าธนาคารไม่เปลี่ยน เรา (ก็ควร) จะเปลี่ยนธนาคาร” ซึ่งหลักการนี้ แจ็ค หม่า เคยประกาศไว้ในการประชุมประจำปี 2551

หลังจากที่ สีจิ้นผิง เข้ารับตำแหน่งประธานาธิบดีในปี 2556 บรรยากาศอิสระในภาคเอกชนที่เคยได้รับภายใต้ผู้นำคนก่อนของจีน ทั้ง เจียงเจ๋อหมิน และ หูจิ่นเทา ก็เริ่มหายไป ผลจากนโยบายของ สีจิ้นผิง ที่ประกาศว่า “รัฐวิสาหกิจจะอ่อนแอไม่ได้” ทำให้เกิดเป็นหลายมาตรการที่หนุนให้หน่วยงานใหญ่ของรัฐเข้มแข็งขึ้น

การเปลี่ยนแปลงในจีนเกิดขึ้นช่วงเดียวกับการก้าวขึ้นสู่เวทีโลกของ แจ็ค หม่า เวลานั้น Alibaba ระดมทุนได้ 25,000 ล้านดอลลาร์ในการขายหุ้น IPO ครั้งแรกในตลาดหลักทรัพย์นิวยอร์ก ซึ่งเป็นหนึ่งในการขายหุ้นที่ใหญ่ที่สุดเป็นประวัติการณ์ แซงหน้าสถิติที่ Facebook เคยทำ

เวลานั้น แจ็ค หม่า ย้ำบ่อยครั้งว่า ความสำเร็จจากการขาย IPO นั้นไม่ได้หมายถึงเรื่องการระดมเงินทุนเท่านั้น แต่หมายถึงนักลงทุนทั่วโลกให้ความไว้วางใจกับธุรกิจ แน่นอนว่า แจ็ค หม่า ขยายรายละเอียดความไว้ใจนี้ผ่านการสัมภาษณ์นับครั้งไม่ถ้วน จนบางครั้งเริ่มมีการกล่าวกระทบกับหลักปฏิบัติของทางการบ้าง

แน่นอนว่ารัฐบาลจีนทวีความกังวลเกี่ยวกับการขยายอำนาจทางการตลาดของ Alibaba และ Ant Group โดยเฉพาะในวันที่ Alipay เป็นแอปฯ ชำระเงินที่ผู้ใช้มากกว่า 1 พันล้านคน หน่วยงานกำกับดูแลเชื่อว่า Ant Group ใช้ข้อมูลที่รวบรวมจากผู้ใช้ Alipay ทำให้บริษัทได้เปรียบเหนือธนาคารกลางอย่างไม่เป็นธรรม และทำให้รัฐตรวจสอบความเสี่ยงด้านเครดิตได้ยาก

ไม่นานในปี 2558 หน่วยงานกำกับดูแลการค้าของจีนเริ่มออกรายงานระบุว่า ผลิตภัณฑ์จำนวนมากที่ขายใน Taobao ของ Alibaba เป็นสินค้าเถื่อน มีการลงดาบว่าหลายชิ้นมีปัญหามาตรฐานต่ำหรือถูกแบน

รายงานระบุว่า มีการละเมิดเครื่องหมายการค้าบางส่วน ทำให้ แจ็ค หม่า ต้องบินไปปักกิ่งและเข้าพบหัวหน้าสำนักงานบริหารอุตสาหกรรมและการพาณิชย์แห่งรัฐ ซึ่งเป็นหน่วยงานที่ออกรายงาน จนในวันนั้นเอง หน่วยงานกำกับดูแลได้ลบรายงานออกจากเว็บไซต์และอธิบายว่าเป็นบันทึกภายใน ไม่ใช่เอกสารทางการ

เวลานั้นหลายฝ่ายมองว่า Alibaba แข็งแกร่งพอที่จะท้าทายรัฐบาล แต่ก็ยังมีหลักฐานว่ารัฐบาลไม่ได้ล่าถอยเสียทีเดียว เพราะยังคงมีการตรวจสอบผลิตภัณฑ์ปล่อยสินเชื่อของ Ant Group ซึ่งทำให้ผู้คนหลายร้อยล้านคนที่ใช้ Alipay สามารถโอนหรือรับเงินเข้าบัญชีด้วยผลตอบแทนมากกว่าที่ธนาคารของรัฐเสนอให้ นั่นคือกองทุน Yu'e Bao ที่ทำสถิติเป็นกองทุนตลาดเงินที่ใหญ่ที่สุดในโลกในปี 2561 โดยมีสินทรัพย์รวมมากกว่า 2.44 แสนล้านดอลลาร์

หน่วยงานกำกับดูแลสั่งให้ Ant Group ลดขนาดกองทุนเนื่องจากกังวลว่ามีความเสี่ยงมากเกินไป ซึ่งหลังจากนั้น Ant Group ก็ถูกจำกัดการเติบโตอีกหลายครั้งในเวลาต่อมา

ขจัด ‘ความขัดแย้งทางผลประโยชน์’

ความเคลื่อนไหวล่าสุดในช่วงโค้งสุดท้ายไตรมาส 4 ปี 2564 คือพรรคคอมมิวนิสต์จีนออกประกาศเตือนเจ้าหน้าที่หลายพันคนในเมืองหางโจว ซึ่งเป็นที่ตั้งของ Alibaba และอีกหลายบริษัทเทคโนโลยีชั้นนำ ให้เตรียมพร้อมรับการตรวจสอบทางวินัย เพื่อขจัด ‘ความขัดแย้งทางผลประโยชน์’ ที่ตัวเจ้าหน้าที่เอง หรือสมาชิกในครอบครัวอาจมีกับธุรกิจในท้องถิ่น

แถลงการณ์นี้ถูกโพสต์ออนไลน์โดยคณะกรรมการกลางเพื่อการตรวจสอบวินัย ซึ่งเป็นหน่วยงานเฝ้าระวังการทุจริตของพรรค เป็นการประกาศในช่วง 2 วันหลังจากเจ้าหน้าที่ระดับสูงของเมืองถูกควบคุมตัวในข้อหา ‘ละเมิดวินัยอย่างร้ายแรง’ ซึ่งเป็นวลีที่ทางการจีนมักใช้กับข้อหาทุจริต

ทางการจีนให้ตัวเลขว่า การสอบสวนจะครอบคลุมเจ้าหน้าที่ท้องถิ่น 25,000 คนและสมาชิกในครอบครัว และการเตือนรอบนี้ต้องการให้ทุกคนตรวจสอบและแก้ไขตัวเอง เพื่อป้องกันไม่ให้มีการใช้ความสัมพันธ์ที่เอื้อประโยชน์ต่อการกู้ยืมเงินอย่างผิดกฎหมาย ซึ่งจะตรวจสอบผู้ที่เกษียณอายุภายใน 3 ปีที่ผ่านมาด้วย

แจ็ค หม่า ผู้ก่อตั้ง Ant Group เข้าร่วมการประชุม Global Women Entrepreneurs Conference ปี 2017 ที่เมืองหางโจว มณฑลเจ้อเจียง ประเทศจีน

ภาพ: Costfoto / Barcroft Media via Getty Images

การเชื่อมโยงที่เป็นไปได้ระหว่างเจ้าหน้าที่และธุรกิจหลายค่ายในหางโจวนั้น เกิดขึ้นภายใต้การปรับปรุงกฎระเบียบใหม่ของพรรคและรัฐบาล โดยเจ้าหน้าที่ระดับสูงของรัฐไม่ได้รับอนุญาตให้เกี่ยวข้องกับบริษัทต่างๆ รวมถึงคู่สมรสหรือบุตร ยกเว้นแต่จะเป็นเจ้าหน้าที่ตำแหน่งระดับล่าง หรือทำหน้าที่เป็น ‘ที่ปรึกษา’ ขององค์กร

กฎนี้ถือว่าเข้ากันดีกับตัวตนของ สีจิ้นผิง ที่สื่อจีนนำเสนอต่อมวลชน ช่วงเดือนมิถุนายน 2564 สื่อจีนมีการปล่อยเนื้อหายกย่อง สีจิ้นผิง ว่าเป็นผู้ที่สืบสานธรรมเนียมของครอบครัว และเข้มงวดกับสมาชิกในครอบครัวเหมือนกับบิดาและมารดา ด้วยการออกคำสั่งห้ามพี่น้องทุกคนทำธุรกิจที่เกี่ยวข้อง เมื่อ สีจิ้นผิง ที่ได้รับตำแหน่งเจ้าหน้าที่ระดับสูง ซึ่งกรณีของ สีจิ้นผิง เอง ก็ได้สั่งห้ามคนในครอบครัวทำธุรกิจโดยอ้างชื่อ สีจิ้นผิง โดยยืนยันว่าจะไม่มีการ ‘ปรานี’ หากพบใครแสวงหาผลประโยชน์ส่วนตัวโดยอ้างชื่อเขา

แม้จะไม่ประกาศชัดเจนว่าไปพบอะไรจึงทำให้ตัดสินใจระงับการเสนอขายหุ้น IPO ของ Ant Group แต่ สีจิ้นผิง แสดงจุดยืนชัดเจนด้วยการเดินหน้าเป็นประธานในการรณรงค์ที่เพื่อลด ‘การขยายทุนโดยประมาท’ ของบริษัทจีน โดยเน้นไปที่บริษัทกลุ่มเทคโนโลยี ซึ่งรวมถึง Tencent คู่แข่งที่ใหญ่ที่สุดของ Ant Group ด้วย

จุดนี้ สีจิ้นผิง ขยายแคมเปญให้คลุมการแก้ปัญหา ‘ความเจ็บป่วยทางสังคม’ ที่ถูกโยงว่ามาจากบางภาคส่วน เช่น อุตสาหกรรมติวเตอร์ส่วนตัว บริษัทวิดีโอเกม และปัญหาความเหลื่อมล้ำในสังคมจีน ทำให้รัฐบาลจีนให้คำมั่นที่จะควบคุม ‘รายได้ที่สูงเกินไป’ เพื่อจะได้ขยาย ‘ความเจริญรุ่งเรืองร่วมกัน’

ถึงบรรทัดนี้ การที่ Alibaba ถูกปรับเป็นเงินกว่า 2,800 ล้านดอลลาร์ในเดือนเมษายน 2564 ด้วยข้อหาผูกขาดตลาดนั้นอาจเป็นส่วนเดียวของมหากาพย์ความยากลำบากที่ แจ็ค หม่า ต้องเผชิญ บนความจริงที่ถือเป็นบทเรียนชีวิตราคาแพงที่ต้องจำไปอีกนาน นั่นคือจีนมีผู้นำได้เพียงคนเดียว และจีนไม่ใช่ประเทศที่ยอมให้ทุนชนะอำนาจเด็ดขาด

ข่าวที่เกี่ยวข้อง: